Çevrimdışı

Divan-i Humayun, yerine getirdiği fonksiyonla, Osmanli yükseliş döneminin en ônemli devlet kurumlanndan biri. belki de en önemlisidir. Tanzimat Fermani ile birlikte üstIendiği rolle, Meclis-i Vâlâ-yi Ahkãm-i Adliye, “yükseIiş donemi”ne tekrar uIaştiracak reformları hazirlayan bin meclis olarak öngörülmüştür. Gerçekten, iki farklı dônemin çok onemli bu iki meclisi yapisal ye fonksiyonel olarak benzer nitelikier taşımaktadir Her iki meclis de, yasama, kismi de olsa yurutme ve yargi başta olmak üzere, idarii ve mali pek çok deviet yetkisini kullanmışlardır. Sadece mahkeme olarak kurulmamakia binlikte, oluşum biçimleri, ele aldikiani uyuşmaz1ik1ari çözme ye karara baglama yönleriyle, aynı zamanda bir yargi organi niteligi taşimişlardir. Divan-i Humayun ye Meclis-i Vâlâ, kadi idaresindeki genel mahkemeler yaninda, hatta Ustunde, Turk ye Islam devletlerinde gorulen mezâlim yargisinin kendi dônemlerindeki en belirgin uygulama yerleridir.
Meclis-i Vâlâ, Tanzimat’ in hedefledigi ye gerçekleştirmeye çaliştığı devletteki dönüşümün yargi alanindaki temel aktörlerindendir.

KURUM OLARAK MECLIS-İ VALA-Yl AHKAM-I ADLIYE

Divan-i Humayun toplantilarınin artik yapılmamasıyla birlikte, 18. yuzyılınn son çeyreğinden itibanen sikça toplanan ye kurumlama sürecine giren meşveret/şura meclisi toplantilari, vükela ye devlet memurlarından oIuşan üyelerinin işlerinin çoklugu dolayisiyla aksamaya ba1ayinca; “…adalet ye hakkaniyet ye intizam-i ahvâl-i mülk ye millet kaziyye-i hayriyyesi kemaliyle karin-i hüsn-i husul ve süret olmasi için Meclis-i Ahkâm-i Adiiye…” ismiyie, 1838 yılinda sarayda bir meclis kurulmuştur.Üyelerinin ayni zamanda eski gorevierini sürdürmeleri ye rutbelerinin farklılıkları gibi nedenlerle, bu meclis. Tanzimat Fermani’nin ilanina kadar olan dönemde pek verimli olamamiştir.
Temel esasiari Tanzimat Fermani’nda belirtiLen kanunlann hazirlanmasi gorevi Meclis-i VâIâ’ya verilmiştir. Fermanin ilana sonrasinda. meclisin Uye secimini ye çalışima esaslarini duzenleyen çeşitIi nizamnameler ihdas ediImiştir. Bu düzenlemelerr ile; Meclis-i Vâläda karar oIuumunda, ittifak-i ãrâ (oybirIii) yerine, ekseriyet-i ârâ (oycoklugu) usulu benimsenmiş, Uyelerin düşüncelerini serbestce ye kinanmaksizin soyleyebilmeleri, goruşülecek konularin Onceden uyelere bildirilmesi ye gerektiğinde bazi konularda komisyonlar oIuşturulmasi gibi müzakere ye karar sürecine ilişkin hükümler kabul edilmiştir. Karışılığı ônlemek, işlerin gorulmesini koIaylatirmak amaciyla, 1850 yilinda; muhâkemât (yargilama), murâfaát (duruma) ye istintk (sorgulama) iş1eri için pazartesi ye perşembe gunleri ayrilmitir. Meclis, zamanla devlet işIerinin görüşüldüğü merkez haline gelmiş; “mevädd-i mülkiye” ye “umur-u nizâmiye ye kanuniye” orada muzâkere edilmiştir.

Padişah tarafindan atanan ye sayisi zamanla degişen uyeleri arasinda; mülki, askeri, mali, iç ve dış politika alanında uzman kişi1er yaninda, meselelerin şer’i yönünu incelemek Üzere ilmiye mensuplan bulunmakta, ayrica müftü de atanmaktadir. 1856 Islahat Fermani ile birlikte Meclis-i Vãlã’ya gayrımuslim üyeler de tayin olunmaya başlanmitir.
Meclis-i VäIâ’nin, kanun yapma ye vukelâyi yargilama gorevleri, 1854 yilinda kurulan MecIis-i All-i Tanzimat’a aktarılmiştir. Meclis-i Vâlâ, bu dônemde, vükelâ dışında yargilama görevini sürdürmüştür. 1857 tarihli düzenleme ile, Meclis-i Vâlâ’da gorUlmekte olan çeitli meseleler genel mUzakereye konmadan Once, iş1eri ko1ay1aştirmak ve hızlandirmak amaciyla her biri üç tecrübeli meclis azasmdan o1uşan; mulkiye, maliye ye evkâf, askeriye, hâriciye, deâvi olmak üzere be cemiyet tertibi öngörulmuştur. İş yükünün artması dolayıslıyla, nizamnâmede yapilan bir tadille, deâvi cemiyetinin üye sayisi beşe çıkartılmıştır. 1858 yilinda yapilan bir degişiklikIe de üç cemiyet ilga edilmitir.

Meclis-i Tanzimat ile Meclis-i Vâlâ 1861 yılına kadar yanyana çalışmıştır. 1861 yilinda iki meclis Meclis-i Ahkâm-i Adiiye adi altinda birleştiri1miştir. Nizamnâmesinde belirtildiğine göre yeni meclis; Kavânin ve Nizâmat Dairesi. Müikiye Dairesi ve Muhakemat Dairesi olmak üzere üç kisimdan oiuşacakttr. Meclis-i Tanzimat’in yasama görevi, ilk daireye; muhakeme görevi, Meciis-i VâIâ’nin umum heyetine verilirken, uygulamaya ilişkin aksaklikiari gözetme görevi ise sona erdirilmiştir. “Tanzimat Meclisi” olarak döneme damgasını vuran Meclis-i Vâlâ 1868 yılınakadar varligini sürdürmutür. Kuruluşundan itibaren pek çok degişik1ikler geçiren meclis bu tarihte son kez; Şürâ-yi Devlet ve Divan-i Ahkâm-i Adliye olarak ikiye ayrılmıştır.

MECLİS-I VALA-YI AHKAM-I ADLiYE’NIN YETKiLERİ

Osmanlı Devleti’nde, yetkilerin dağıtımı ye kullanimi, temelde, Emevi, Abbasi ye Seicuklu devletieri kanaliyla devraldığı hukukla mirasa uygunolarak, Islam devletlerindeki yetki anlayişi ve uygulaması çercevesinde ekilenmiştir.
Islam kamu hukuku lie ilgili klasik kaynaklarda yetki-organ karşılığında “velâyet” kelimesi kullanılmıştir. Klasik eserlerde, yasama, yürutme ve yargi şeklinde bir yetki ayrşıimına rastlanmasa da, yetkiler konusu Islam siyaset bilimiyle ilgili temel kaynakiarda yer bulmuştur. Hukukcularca, yetkiler ve taksimi meselesi,zaman, mekan ye şart1ara bırakılırken, ilk dönemlerden itibaren yetkileri kullanan ceşitli organlar ortaya çikmaya baş1amıştır. Islam hukukçuları nazari olarak. siyasal iktidar(velâyet-i âmme)’in bey’at akdi ile halifeye devredildiğinden hareketle, halifenin diger yöneticilere nazaran üstün iktidara sahip oldugunu ye yoneticilerin yetkilen kullanmada onun vekili oldugunu belirtmiIerdir. Osmanli Devleti’nde, Tanzimat dôneminde de, geleneksel yonetim an1ayişi devam etmekte, nazari olarak yetkilerin hükümdar elinde toplandigi fikri varligini korumaktadir. Bununla beraber, Nizam-i Cedit ile başlayan ve Tanzimat Fermani arefesinde ivme kazanan islâhât süreci, yönetim alanina da yansimitlr. Bu dogrultuda, hükümdaran uhdesinde bulunan yetkiler. kurulan nezâretler ve meclislere devredilmitir. Klasik dônemde, padişah adına, Divan-i Humayun ye veziriazamın kullandığı yetkiler, bu dönemde Babiâli ye Meclis-i Vâiâ tarafindan yerine getirilmektedir. Heyet-i Vükelâ şek1ine dônüşen Babı ali, yürutme; Meclis-i Vâlâ ise yasama ve yargi yetkisi kullanan yapılar olarak gorülmektedir. Padişah gerek Gülhane Hatt-i Humayunu’nda gerekse onu açiklayici olarak vilayetlere gönderilen Fermân-i Ali’de, Meclis-i VâIâ tarafindan kararlaşrırılacak kanunlari yurürlüğe girmek uzere tasdik edecegini belirterek, aslinda yasama yetkisini Meciis-i VâIâ’ya devrettigini de beyan etmektedir. Döneme iIişkin belgeLerde yer aldıgı üzere, devletin; şer’i, kanuni, mulki, dâhili ve harici türn önemli işleri artık serbest bir şekilde, insan haklarına ve hak ve adalete uygun olarak Meclis-i Valâ-yi Ahkâm-i AdIiye’de goruşülecektir.

Kaynakça
Ekrem Buğra Ekinci,İslam-Osmanlı Hukukunda Mahkeme Kararlarının Kontrolü,Arı Sanat Yayınevi,İstanbul,2001
Ahmet Mumcu,Divan-ı Humayun,Phoenix Yayınevi,İstanbul,2007
İsmail Hakkı Uzunçarşılı,Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı,Ttk,Ankara,1988
Ahmet Mumcu,Osmanlı Devletinde Zulum Kavramı,Ankara,1972