Eşek, edebiyatın ve felsefenin olduğu kadar geometrinin ve sosyolojinin de en gözde mecazlarından biri. Nedense, şairler, filozoflar, bilim adamları kadar folklor da eşekten vazgeçmiyor.

Divan şiirimizden derinlemesine bilgi sahibi olmaya gerek yok. Lise edebiyat kitaplarının divan edebiyatına ilişkin bölümlerinde Şeyhî’nin ‘Harname’si demirbaş metinlerden biridir. Edebiyatla hiç ilgisi olmamış ve olmayan tanıdıklarımın hemen hepsinin Divan şiirinden söz açıldığında, Şeyhi’nin bu mesnevisinin ilk iki dizesini,

Bir eşek var idi zaif ü nizâr
Yük elinden kati şikeste vü zâr

dizelerini ezberden ve elbette gülerek okuduklarının tanığıyım. Şeyhî’den Ziya Paşa’ya [‘Bed asla necâbet mi verir hiç üniforma/ Zerdûz palan vursan eşşek yine eşşektir’] kadar Divan edebiyatımız eşeksever bir edebiyattır;-Tabii Mevlânâ’yı unutmadan…

Nietzsche ‘Putların Alacakaranlığı’nda, eşeği trajik bir varlık olarak görür: ‘Bir yükün altındadır: Ne taşıyabilecek, ne de üzerinden atabilecek durumdadır. Tıpkı bir filozof gibi…’

Şeyhî’nin ‘yük elinden kati şikeste vü zar’ dizesi ile Nietzsche’nin dilegetirdiklerinin birbiriyle ne kadar örtüştüğünü bir yana bırakalım, gerçekten de eşekler, trajik mahlûklardır. Onları, bu filozofça trajik konumlarıyla ele almak yerine küçümsemek,dahası aşağılamak, bana sorarsanız, eşekliğin [!] dik âlâsıdır!!!

Eşeğin, Nietzsche’nin konumlandırdığı gibi iki ihtimal arasında kalmışlığın (yükü ne taşıyabiliyor ne de üzerinden atabiliyor olması) trajedisini, bir Fransız filozofu Jean Buridan, farklı bir düzlemde tekrarlar. Ünlü sosyolog Georges Gurvitch, 1953 yılında İstanbul Üniversitesinde verdiği, ‘İnsan Hürlüğü Üzerine Altı Konferans’ ta Buridan’ın, eşeğe ilişkin deneyini şöyle anlatır: ‘Eşit mesafeye konmuş, aynı nitelikte iki yulaf yığını karşısında bulunan eşek, ikisi arasında bir tercih yapamadığı için hareketsiz kalır ve açlıktan ölür. ’ Bu durumda biz ne deriz: ’Ölme eşeğim ölme!’

Eşek, filozof mu, ahmak mı? Her iki medeniyetde, nedense ahmaklığın istiâre yoluyla dilegetirilmesi, eşekle yapılır. Latincede ‘cerebrum asini’ [‘eşek kafalı’], bir hakaret deyişidir;- kezâ bizde de öyle! ‘Eşekliğin lüzumu yok’ deyişi ise, genellikle, en lüzumsuz adamlar tarafından kullanılmaktadır.

Sadece kafası değil, ama yüzü ve kulaklarıyla da bilim tarihine geçer eşek: Pythagoras’ın geometrisinde bir teorem, bir dik açılı üçgenin kenarları ile hipotenüsü üzerine çizilen karelerin görünümünün, eşeğin yüzü ve iki kulağına
benzetilmesi yoluyla, ‘eşek davası’ diye bilinir. Geçerken eklemeliyim: ‘Midas’ın kulakları da eşek kulakları’dır!

Folklor, dedik. Ortaçağ Anadolu taşrasında, eşek bireysel tek ulaşım aracıdır: Türkçedeki ‘eşek yükü’ deyişi, ağırlığı temsil eder. Nasreddin Hoca’nın eşeği, Don Quixote’nin atı Rozinante gibidir. Ama Hoca’nın eşeğinin adı yok’tur;-üstelik Hoca, eşeğine ters binmiş olarak temsil edilir. Bu, Hoca’nın tersliğinden midir, yoksa eşeğin tersliğinden mi, belli değildir!

Eşeğin derisi de bir istiâredir: Fransızlar, ‘utanmaz adam’ların suratı için ‘peau d’âne’[eşek derisi’] derler;- hani, yüzlerine tükürsen ‘yarabbi şükür’ diyenler için!

Hilmi Yavuz.

@[Üye Olmadan Linkleri Göremezsiniz. Üye Olmak için TIKLAYIN...] :*