Çevrimdışı

Bir zamanlar Kafkasya’da yaşayan Çerkes toplumlarında Khabze adınıverdikleri gündelik yaşamı geleneklere uygun olarak düzenleyen kurallar büyük önem taşırdı. Bölgeden geçen ticaret yolları sayesinde buradaki kavimler farklı dinlerle tanıştılar. Bunlar arasında İran kökenli Zerdüştlük (Zoroastrianizm) ve Yunan tanrı kültleri zaman zaman inanç sistemini etkilese de tamamıyla hâkim olamadı. Yaklaşık 4. yüzyıldan sonra Gürcistan Hıristiyanlıkla tanışmış ve bu din zamanla bazı Çerkes kabileleri arasında kabul görmüştür. 8. yüzyılda Bizans’tan kaçan yaklaşık 20 bin Yahudi'nin Kafkasya’ya yerleşmesi ve Türk kökenli Musevi Hazar Krallığı ile kurulan ilişkiler sonucu bazı Çerkes kabileleri Museviliği seçti. Bölgeye oldukça geç bir tarih olan 18. yüzyılda gelmesine rağmen bugün halkın büyük çoğunluğu İslamın Sünni mezhebine bağlıdır. İslamiyet'in geniş kitleler halinde tanınmasından sonra Çerkes yaşam tarzı İslam inancı ile birlikte yürütülmeye başlanmış ve İslamiyet'in yayılmasıyla Khabze geleneği hızla etkisini kaybetmiştir.

Nart Destanları

Çerkes mitolojisinin ana kaynağını oluşturan anlatımlara “Nart destanları” adı verilir. Nart destanları sadece Çerkes değil neredeyse tüm Kuzey Kafkasya halklarının ortak ürünüdür. Nart destanları Adigeler (Çerkes) dışında Karaçay-Malkar Türkleri Abhaz-Abaza Oset Çeçen-İnguş ve Kumuk Türklerinin folklorunda da yer alır. Adige ve Abhazların Nart destanları eski Yunan mitolojisiyle benzerlikler gösterirken Karaçay-Malkar Türklerinin destanları eski Türk mitolojisine yakındır. Gerçekte kuzey Kafkasya’da ya da Adige toplumunda Nart adlı bir soyun olduğuna dair somut bir bilgi olmamasına rağmen Nartların Çerkesler ve Kuzey Kafkasya halklarının ortak olarak yarattıkları düş gücü kahramanları olduğu günümüz Kafkasya araştırmacıları tarafından kabul edilmektedir.
Çerkes mitolojisinde baş tanrı evrenin yaratanı olarak tapınılan Tha’dır. İnanışa göre insanlara acıyan onlara yardım eden sağlık veren Tha dışında daha çok doğa güçlerini simgeleyen yardımcı tanrılar vardır. Çerkes inançlarının önemli bir kısmı diğer tüm coğrafyalarda olduğu gibi animizm (cancılık) ve büyüye dayanırdı. Çerkesler suya ateşe bitkilere ormanlara kayalara gök gürültüsüne ve yıldırıma tapmışlardır. Adigeler ibadet dans ve müzik eşliğindeki bu tapınma eylemlerini tapınak olarak kullanılan “kutsal koru”larda yaparlardı. Töreni Tha-made isimli bir rahip yönetir Khabze kurallarına uymayanlar

Tha-made’ler tarafından cezalandırılırdı. Tören sırasında Tha’ya yalvarılır kurban kesme törenleri yapılırdı. Törene huaho denilen anlamı olmayan sözler ve yakarışlar eşlik ederdi. Bu yakarış ve ağıtlar veba çiçek humma ve benzeri hastalıklardan ve yeni doğan bebeklerin nazardan korunması amaçlıydı.

Kafkas Prometheus’u

Kafkasya mitolojisinde devler kahramanlar ve büyücülerle ilgili hikâyeler önemle yer alır. Kabardey bölgesinde derlenmiş ve Yunanlıların Prometheus öyküsünü hatırlatan bir anlatıma göre; Elbruz dağlarının tepesinde koni biçiminde büyük bir taş bulunmaktadır. Burada sakalları ayaklarına kadar uzanan yaşlı bir adam oturur. Bütün vücudu kıllarla kaplı uzayan el ve ayak tırnakları bir kartal pençesine dönüşmüş ve gözleri akkor kömür gibi kıpkırmızıdır. Boğazı vücudu elleri ve ayaklarından kalın bir zincire bağlıdır. Mitolojiye göre bu yaşlı adam bir zamanlar büyük Tha’nın çok yakınında yaşarken kendisini devirip yerine geçmek istemiş yenilgiye uğradığında da kendini bu halde bulmuştur.

Yine rivayete göre kendisini görmeyi çok az kişi başarabilir ikinci kez görme girişiminde bulunanlar ise ölürdü. Çoğunlukla hareketsiz duran adam arada bekçilerine şu soruyu sorarmış: “Dünyada hâlâ kamışlar ve koyunlar üremekte midir?” Bekçilerin olumlu yanıt vermesi üzerine öfkelenirmiş çünkü dünyada kamışlar ve koyunlar ürediği sürece cezasının devam edeceğini bilirmiş. Ümitsizliğe kapılarak kayayı parçalamak istediğinde ise yer sarsılır bağlı bulunduğu zincirler şimşek ve gök gürültüsü yaratır nefesi fırtınalar oluşturur ve göz yaşları Elbruz Dağı’nın eteğinde kaynayan ve köpürerek akan bir nehre dönüşürmüş. Nart destanlarında anlatılan kahramanların tamamına yakını erkeklerden oluşur. Fakat bu destanlarda anlatılan bir kadın kahraman vardır ki konumu ve sahip olduğu özellikleri bakımından erkek kahramanların hepsini gölgede bırakır. Bu kahraman Setenay ya da tam adıyla Setenay Guaşe’dir. (6) Anaerkil kültle ilgili olduğu anlaşılan Setenay’ı “Ana Tanrıça” olarak anlatan bir metin şu ana kadar elimize geçmiş olmasa da Çerkes mitolojisi Setenay’ı güç durumlarda akıl danışılan bilge kişi olarak tanımlar. Setenay Büyük Nart Kurultayı’nın çözemediği toplumsal sorunları çözer. Doğan çocuklara isim koyar. O yalnızca iyi bir eş ya da âşık olunan güzel bir kadın değildir aynı zamanda iyi bir ev sahibesidir kahramanlara yol gösterir öğütler verir geleceği görür. Nart destanlarında sık sık karşımıza çıkan diğer figür tanrı Tlepş’tir. Önceleri ateş tanrısıyken zamanla demirci tanrı rolü üstlenen Tlepş’in tanrı olmasına rağmen Abazin metinlerinde Setenay’a akıl danışması ilginçtir. Bu anlatılara göre Setenay Tlepş’in esin kaynağıdır. Sık sık Tlepş’in dökümhanesine gider yararlı araçlar yapması için onu özendirir. Doğurmadığı oğlu Sosrıkua’ya annelik eder. (7) Aşıwa lehçesindeki Abazin metinlerinde demirci Tlepş’in dökümhanesi ayrıntıları ile anlatılır. Bu anlatılar Çerkeslerin demire verdikleri önemi gösterir.
Önceleri Tlepş’in örsü taştan çekici ağaçtandır. Sık sık Tlepş’in dökümhanesine uğrayan Setenay yeni örs ve çekiç modelleri yapar. Tlepş de bu modellerden yararlanarak örsü ve çekici demirden çekicin sapını ağaçtan yapar. Yılan yavrularının boyunlarını birbirinin üzerinden geçirerek uyuduklarını gören Setenay Tlepş’e ellerinin yanmaması için yapabileceği bir aracı esinler. Maşa ya da kerpeten böylece Setenay tarafından icat edilir. Aşıwa lehçesindeki Abazin metinlerine göre Setenay’ın büyüttüğü SosrıkuaNartlara ateşi getiren kişidir. Rivayete göre Sosrıkua devin kafasını uçurup evinden ateşi kapar ve “Hey koca Nartlar yürekleri ateşten Nartlar korkmayınız canlanınız! İşte size gerçekten gerçek ateşi getirdim” diyerek insanları tanrılar karşısında cesaretlendirmeye çalışır. Kabardey anlatımında daha çok Tlepş’in insan tarafı üzerinde durulur: Bunlara göre yaşlı demirci ustası Debeç’in körüğü geyik derisinden körüğün kulpu kızılcık ağacından ocağı tan güneşinden kömürü kuru dikendendir. Çekici kıvılcımlar saçar. Demire güç yetirebilecek ona şekil verecek kendisi gibi güçlü bir çırak arayan Debeç’e başvuran Tlepş kendisini “doğurmayan bir annenin oğlu” olarak tanıtır ve demirciliksanatını sürdürmeyi amaçladığını söyler. Tlepş dökümhanede demirlerle konuşur onları istediği şekle sokar. Çalışırken tıpkı ustası Debeç gibi aksamaktadır. Nart destanlarında anlatılan demirci tanrı Tlepş pek çok özelliği ile Yunan panteonunda yer alan Anadolu kökenli Hephaistos’a benzer. Bilindiği gibi Hephaistos da demirci tanrıdır ve aksaktır. Tanrılar ve kahramanlar için aletler saraylar yapar. Zeus’un karısı Hera’nın oğlu olmasına rağmen Hera tarafından tek başına ortaya çıkarılmıştır. Tlepş de öykülerde kendini anlatırken “doğurmayan ananın oğluyum” der. Aşıwa lehçesindeki Abazın metinlerine göre Setenay’ın büyüttüğü Sosrıkua (Nasren) Nartlara ateşi getiren kişidir. Bazı kaynaklarda Sosriquo veya Sawsrikua olarak da geçen Sosrıkua’nın adı da zaten “sıcak çocuk” “ateş saçan” “yakan erkek çocuk” anlamına gelmektedir. Rivayete göre Sosrıkua devin kafasını uçurup evinden ateşi kapar ve “Hey koca Nartlar yürekleri ateşten Nartlar korkmayınız canlanınız! İşte size gerçekten gerçek ateşi getirdim” diyerek insanları tanrılar karşısında cesaretlendirmeye çalışır. Aşkarıwva lehçesinde anlatılan Abazin metinlerinde ise yaşlı ve çirkin büyücü Pakue Dame Nartların ateşini devlere geri verir. Dev ateşi geri getirmeye dağlara giden Nasren’i Pakue Dame’nin kışkırtmasıyla Elbruz’a zincirleyip çiviler. Üzerine salınan kartal Nasren’e gün boyu işkence yapar ciğerini gagalar. Güneş batınca yarayı kanadı ile sıvar yara kapanır. Güneş doğunca aynı işkence yeniden başlar. Nasren’i Peterez kurtaracaktır.

Çerkesler için büyücüler korkulan ve yarı tanrı kişiliğe sahip varlıklardır. Büyücüler kıtlık getirebilir halkı cezalandırabilir. Adige-Kabardey anlatımlarına göre kahraman Wuezırmes bir kadının çocukları aç olduğu halde büyücü Pakue’ye yemek taşıdığını ve Nart halkının da Pakue’ye yiyecek içecek ve armağanlar götürdüğünü görür. Wuezırmes Nartların keçi sakallı korkak Pakue’yi tanrı sayıp armağanlar vermelerini ona hizmet etmelerini onuruna yediremez. Nartlar ise Pakue’nin üstlerine bela yağdırmasından korkar. Wuezırmes’in annesi Setenay’ın annesi Yemğazeş Guaşe’ye gider ve Wuezırmes’in Pakue’nin başını uçurmaya niyetli olduğunu söyler. Yemğzeş Guaşe Wuezırmes’e babasından kalan Beyaz Yele’yi yeraltı ahırından çıkarmasını eyerini demir kolonu ile almasını söyler ve siyah bir sandıkta da her şeyi biçen kılıcı bulacağını ekler. Wuezırmes Pakue’ye gider kılıcını çekip kafasını uçuracakken Pakue zıplayarak uçar göklere yükselip örümcek ağından bir ev yapar. Yarı tanrı Pakue yağmur yağmasını engeller yeryüzündeki suları kurutur ülkede kuraklık başlar. Zor durumda kalan Wuezırmes Setenay’a koşar. Setenay beyaz yeleli atın Alp soyundan olduğunu iyice ısındıktan sonra üç kez kamçı ile vurulduğunda gökyüzüne uçacağını söyler. Wuezırmes Pakue’nin örümcek evine ulaşır. Pakue’yi oyuna getiren Wuezırmes kılıcını çekip başını vurur. Yeryüzünde yedi hafta kanlı yağmur yağar. Toprak eskisi gibi verimli olur ekinler büyür ağaçlar meyve verir yeryüzü yeşile bürünür kadınlar doğurmaya başlar. Adigeler için değişik nedenlerle yaptıkları dini törenler çok önemlidir. Çerkesler kuraklık yıllarında Hantso Guaşe şarkısı ile yağmur duası yapar kaybolan hayvanların kurtlar tarafından parçalanmaması için özel sihirli sözler demek olan Hapeşcıpkhe ile kurtların ağzını bağlamaya çalışırlardı. Bugün bu gelenekler ve yağmur duaları İslami inançla birleştirilmiştir ve bazı Arapça dualar okunarak hâlâ uygulanmaktadır.
Dramatize edilmiş bir diğer tören ise Çapşakue’dir. Yaralının veya hastanın uyuması halinde canının onu terk edeceğine inanan Çerkesler ölümü ağır yaralının veya hastanın yanından kovmak için odada bulunan değerli eşyaları çıkarırlar. Odanın girişine her gelenin birkaç kez çarpacağı biçimde saban demirleri yerleştirilir ziyaretçiler topluca gelip hastanın yanına girdiklerinde hep birlikte yüksek sesle gürültü yaparlardı. Genç kızlar tören elbiselerini giyip törene katılır çeşitli dans ve şarkılarla hastanın uyumamasını sağlarlardı. Bugün bu gelenek daha yumuşatılmış bir şekilde hâlâ görülür. Eski Adige ayinleri ve sembolik törenleri arasında dramatize edilmiş bir temsil olan Ajağafe keçi dansının da önemli bir yeri vardır. Hayvancılık ve tarım takvimine bağlı olan Adige hasat bayramları hayvan hareketlerini taklit eden Ajağafe oyunları ile süslenir. Yazımızı korkulan tanrılardan biri olan orman ve avcıların tanrısı Mezitha’ya adanan bir şarkı ile bitirelim:
“Senin adını anıyoruz Mezitha

Bıyıkların kızıl alev
Yakarılarımız da senin için
Kızıl içki (kan) akıtıyoruz
Cömertçe bolca
Bu ancak sana yaraşır
Albir keçi kurban edildi senin için
Genç ve doğurmamış bir kadın/Önünde diz çökmüş
Ak elli
Sen ki her şeyi bilen!
Güçlü meşe uçlarını yere eğen!
(…)
Başını salladığında
Ormanlar uğuldar/Eyvah!
O anda vahşi hayvanlar inlerinde titrer
Bütün yakarılarımız
Mezitha içindir...”

ADİGELERİN BAŞLICA TANRILARI

Şıble: Yıldırım tanrısı

Tlepş: Ateş ve demir tanrısı

Thağalace: Bereket tanrısı

Mezitha: Orman ve avcıların tanrısı

Wvatha: Gök tanrısı

Amış: Hayvanların koruyucu tanrısı

Debeç: Tlepş'in ustası

Pakue Dame: Yaşlı çirkin büyücü

Dev nine: Tüm devlerin türedikleri çok yaşlı bir kadın

Kotıj: Adalet tanrısı

Premethaj: Ateş tanrısı

Setenay Guaşe: Yemğazeş Guaşe'nin kızı bilge cesur ve güzel Nart annesi

DOĞA GÜÇLERİNİ SİMGELEYEN TANRISAL VARLIKLAR

Psetha: Ruhlar tanrısı

Sewıseres: Fırtına tanrısı

Blewus: Yılan tanrı

Merıse: Yılan tanrısı

Psıtha: Sular tanrısı

Aytes: İlkbahar tanrısı

Dipnotlar

1) Kabardey Abhaz Abzekh Bjedug fiapsığ Besleney Hatukhoay Ubıh Cemguy olarak anılan boy isimleri de Çerkeslerle ilgilidir.

2) Antik Yunan mitolojisine göre Athamas’ın çocukları Phriksos ve Helle’yi sırtına alıp Yunanistan’dan Kafkasya’daki Kolkhis ülkesine kaçıran kanatlı koçun pöstekisi.

3) Yunanistan’daki İolkos Kralı Pelias kendisinden tahtını isteyen üvey kardeşi Aison’un oğlu İason’dan tahta sahip olması için Kolkhis’e gidip

Altın Post’u getirmesini ister. Bunun üzerine ünlü gemi ustası Argos’a bir gemi yaptırır ve Yunanistan’daki tüm gözüpek atılgan ve cesur erkekler bu gemiye alınır tanrıça Athena’nın yardımıyla yola çıkarlar.

4) Argonoutlar Altın Post’u almak için Kolkhis Kralı Aietes’in karşısına çıkarlar. Kralın kızı Medeia İason’a âşık olur. Büyücü Medeia hazırladığı

merhemlerle İason’un Altın Post’a sahip olmak için savaşmak zorunda kaldığı ejderhalar karşısında galip gelmesini sağlar.

5) Mitolojiye göre Titan (canavarlar) soyundan gelen Prometheus çok zekidir ve baş tanrı Zeus ile boy ölçüşmeye kalkar. Ateşi tanrılardan çalarak insanlara verir. Zeus da bu hareketinin karşılığında Prometheus’u zincirlerle bir sütuna bağlayarak karaciğerini bir kartala yedirir.

6) Çerkes araştırmacılara göre “Setenay” Adige dilindeki “se” (bıçak kılıç) kelimesi ile “tın” (vermek) fiilinin birleşmesinden meydana gelmiştir ve buna göre “bıçak/kılıç veren” anlamına gelmektedir.

7) Mitolojiye göre Setenay Bakhsan Irmağı kıyısında çamaşır yıkarken onu gören Nartların sığırtmacı kendisine âşık olur. Fırlattığı aşk oku bir taşa

çarpar taş ısınır ve büyümeye başlar. Setenay gider taşı alır ve eteğine sararak Tlepş'in dökümhanesine götürür. Tlepş büyük çekici ile taşı kırar içinden ateş saçan kor halindeki Sosrıkua çıkar.

Peterez Çerkesce güzel burun düz burun demektir. Efsaneye göre çobanlar tarafından bulunup büyütülmüştür. Yardımseverliği ve korkusuzluğu simgeleyen bir Kafkasya kahramanıdır.