Birinci Dünya Savaşı'ndan yenik çıkan ülkemiz, askerî kuvvetlerimizin tamamında olduğu gibi hava kuvvetlerimiz açısından da büyük zararlara uğramıştır. Mondros Mütarekesi'nden sonra, Irak cephesinden gelen birkaç uçak Elazığ'da, Filistin ve Suriye'den gelen 4 keşif ve 13 av uçağı Konya'da diğer cephelerden gelen 45 civarında uçak ise İstanbul'da toplanmıştır. Ancak mütareke sonunda işgal altındaki İstanbul'a gelen uçaklar, Yeşilköy ve Maltepe meydanlarının düşman tarafından işgali ile kullanılmayacak şekilde tahrip edilmişler¤dir. Pilotlarımızın bir kısmı, Maltepe'den kurtarılabilen birkaç uçak ile, Kuva-yı Milliye'ye katılmışlardır. İzmir, Seydiköy'deki 8 uçağımız Yu¤nanlıların eline geçmiş, Erzincan'da bulunan 8 uça¤ğın hepsi de uçamayacak vaziyette bırakılmıştır. 16 Mart 1920'den itibaren Konya'da tamir edilen ve farklı uçak parçalarından birleştirilerek meydana getirilen uçaklar Kurtuluş savaşımızın ilk hava gücünü teşkil etmişlerdir.

Kurtuluş Savaşı esnasında Türk odrusunun havacılık faaliyetleri, 1920'de kurulan Kuva-i Havaiye Şubesi tarafından yürütülmüştür. Aynı yıl Garp Cephesi Kumandanlığının teşkîli ile, Eskişehir ve Konya uçak istasyonlarındaki uçaklardan teşkil edilen 3 av + 3 keşif uçaklık bir bölük Eskişehir'de; 2 av + 1 keşif uçaklık bir bölük de Uşak'ta üslendirilmiştir. İstabul'dan kaçabilen pilot ve teknisyenler teknik işlerle görevlendirilen Konya İstasyonunda toplanarak buradaki hasarlı uçakların tamiratına başlamışlardır. 1920 Mayıs ayında tamir edilen 1 av ve 2 keşif uçağından bir bölük oluşturulup Ankara'ya gönderilmiştir. Konya uçak istasyonu, malzeme yokluğu sebebiyle 17 uçaktan önce sadece dördünü uçabilir hale getirmiştir.

Daha sonra uçakların gövde ve kanatlarında hava temas yüzeyleri sızdırmaz ve kaygan hale getiren emayit yerine patates püresi ile koyun ve sığır parçalarının kaynatılmsı ile elde edilen jelatine yumurta karıştırılarak yapılan kaygan bir kaplama malzemesi kullanılmak suretiyle gövde ve kanatlar sıvanarak uçakların bir kısmı daha tamir edilebilmiştir. Böylece önce 3 av, sonra bir keşif uçağı, bir ay sonra da 3 av ve 2 keşif uçağı daha trenle Eskişehir'e yollanmış, Konya uçak istasyonu 1920 sonuna doğru Eskişehir'e taşınarak buradaki "Şimendöfer imalathaneleri" (Bugünkü TÜLOMSAŞ) uçak inşaat ve tamir atölyesi haline dönüştürülmüş; 1.2.1921'de Eskişehir'de kurulan Kuva-î Havaiye Müdürlüğü'ne bağlanmıştır.

Erzurum'da bulunan uçak istasyonu 29.5.1920'de 15. Uçak bölüğü adını almış, buradaki yetenekli pilot ve teknisyenlerimiz büyük zorluklarla Elazığ'a giderek bir kiremit fabrikasında depo edilmiş hurda uçakları tamir edip 2 av uçağı meydana getirmiş, bu bölük 28.9.1920'de başlayan Doğu Cephesi Ermeni Harekâtı'na katılmış, bilâhare Kars'ta üslenmiştir. Eskişehir'deki 1.Bölük 1921'de Çerkeş Ethem isyanında keşif ve propaganda faaliyetlerinde bulunmuş, 1. İnönü savaşında 3 gün içinde 5 keşif ve bomba uçuşu yapmış, Bözöyük ve İnönü çevresindeki Yunan mevzilerine saldırarak piyademizi desteklemiştir. 2. İnönü savaşında 9 keşif uçuşu yapılmış, mecburî iniş yapan iki uçağımızda bir pilotumuz şehit olmuştur.

Uşak'ta üslenen 2. Bölük Ege bölgesinde muhtelif av, keşif ve bomba uçuşları yapmış, Ağustos 1920'de Uşak'ın düşmesiyle Afyon'a çekilmiştir. Bu bölük de 1. ve 2. İnönü savaşlarında Dumlupınar'daki düşmanın durumunu keşfetmiştir.Garp Cephesi Sakarya'ya çekildikten sonra 1. ve 2. Bölükler Polatlı'ya getirilmiş, 15-23 Ağustos tarihleri arasında bir tek av uçağıyla yapılan keşiflerle düşmanın Sakarya'ya saldırı hazırlığı tespit edilmiştir. Sakarya savaşı boyunca 35 keşif uçuşu ile savaş desteklenmiştir. Kurtuluş Savaşının ilk devrelerinde güçlükler içinde ayakta tutulan uçak filosu, birerikişer tedarik edilen yeni uçakların Anadolu'nun muhtelif limanlarından yurda sokulması ile biraz güçlenmiştir. Niğde ve Sivrihisar kasabaları da orduya iki Uçak hediye etmişlerdir.

Kurtuluş Savaşımızın sonlarına doğru, uçaklarla keşifbombardıman görevleri daha sıhhatli yapılabilmeye başlanmış, Yunanlılara karşı 1922'de hava üstünlüğü sağlanmıştır. İki kişilik uçaklarımızın azlığı sebebiyle dünyada ilk defa, tek kişilik av uçakları ordumuz tarafından keşif ve bombardıman uçağı olarak kullanılmıştır/10)
1922'de Ankara Antlaşması'na göre Fransızlardan silâhsız olarak alınan 4 keşif uçağı ve malzeme, Konya'ya aktarılan 1. Uçak bölüğü emrine verilmiş, İtalyanlardan silâhsız olarak alınan 20 adet Spad XIII av uçağı da Mersin'den Konya'ya getirilip silâh monte edilerek cepheye yollanmıştır.

Haziran ayında 1. ve 2. Uçak bölükleri Cephe Uçak Bölüğü adı altında birleştirilmiş, bu bölük, elindeki 10 uçak ile Büyük Taarruz'a kadar keşif uçuşlarını sürdürmüştür. İtalyanlardan alınan uçaklarla Büyük Taarruz öncesinde cephe üzerinde yapılan keşif/saldırı uçuşlarında 4 Yunan keşif uçağı düşürülmüş ve hazırlıklarımızın düşman tarafından keşfedilmesi önlenmiştir. Büyük Taarruz'dan hemen önce, Hava Kuvvetlerimiz aşağıdaki tipleri verilen toplam 37 uçaktan ibaretti: (U)

Spat XIII Av Uçağı: 20 adet
Albatros D III Av Uçağı: 1 adet
Breguet 14 B2 Keşif Uçağı: 10 adet
De Havilland 9 Keşif Uçağı: 1 adet
FIAT Keşif Uçağı: 1 adet
Gotha Deniz Uçağı: 3 adet
Aviatic Eğitim Uçağı: 1 adet

26 Ağustos 1922 günü Büyük Taarruz'un başlamasıyla bu cephedeki 16 kadar uçağımız 12 keşif uçuşu yaparak Afyon demiryolu ve civarında keşifte bulunmuş, düşman ve Türk kuvvetlerinin hareketini izlemiş, bu arada 3 Yunan uçağı düşürmüşlerdir. 28 Ağustos'da Afyon'dan çekilen düşmanın durumunu keşif ve bombardıman yanında, piyademiz makinali tüfek ateşiyle desteklenmiş, düşmanın kaçış yönü takip kuvvetlerimize bildirilerek önemli hizmetlerde bulunulmuştur.

Daha sonra kara Ordumuzun Uşak, Salihli, İzmir yönünde ilerlemesine paralel olarak keşif ve saldırı uçuşları yapılmış, İzmir'in geri alınmasıyla Seydiköy ve Gaziemir alanlarında Yunanlıların 1 keşif , 3 av ve 1 okul uçağı ele geçirilmiştir. Kurtuluş Savaşında Hava Kuvvetlerimizdeki te¤mel personel 20 pilot, gözlemci ve teknisyen subay, 10 sivil ve gedikli pilot, 10 sivil makinist ve teknisyen olmak üzere 40 kişiden ibarettir/12)


Nadir BIYIKOĞLU
Türkyurdu Dergisi sayı 35, 1990


Dipnotlar
(*) Hesap detayları, Y.Kansu, S,Şensöz ve Y.Öztuna'nın hazırladığı "Havacılık Tarihinde Türkler" adlı eserde mev¤cuttur.
(1) Kansu, Şensöz, Öztuna: Havacılık Tarihinde Türkler, Ankara 1971, sh. 21
(2) Kansu, Şensöz, Öztuna: a.g.e. sh.33
(3) Yüksel, A.Nuri: Havacılık Sanayii Üstüne Düşünceler, Ocak Dergisi, Mayıs 1973, sh.33
(4) Keyüsk, Mazlum: Türk Havacılık Tarihi, 1. Kitap, Eskişehir, 1950, Sh.14
(5) İlmen, Süreyya: Türkiye'de Tayyarecilik ve Balonculuk Tarihi, İstanbul, 1947, Sh. 22
(6) a.g.e., Sh.96-97
(**)Yzb.Süreyya Bey'in 28.7.1912 tarihli raporundan sadeleştirilmiştir.
(7) Yüksel, A.N., a.g.e., Sh. 53
(8) İlmen, S., a.g.e., Sh.13
(9)Keyüsk, Mazlum: Türk Havacılık Tarihi, II.Kitap, I. Cilt, Es¤kişehir, 1951, Sh.292
(10) Yüksel, A.N.: a.g.e. Sh.53
(11) Türk Kültürü, Yıl.X, Sayı 116 (Hava Kuvv.Sayısı) Ankara 1972
(12) Taman, S.: Türk Havacılık Tarihi-lstiklal Harbi, Eskişehir, 1953

Kaynaklar
1. İlmen Süreyya (İst.Eski Milletvekili): Türkiye'de Tayyarecilik ve Balonculuk Tarihi, İstanbul, 1947
2. Keyüsk, Mazlum (Em.Hv.Alb): Türk Havacılık Tarihi, Eskişehir, 1950, 1-11-11. Kitap
3. Tarman Sıtkı (Em.Hv.Alb.): Türk Havacılık Tarihi, Eskişehir, 1953
4. Kansu, Yavuz - Şensöz, Sermet - Öztuna, Yılmaz: Havacılık Tarihinde Türkler, Ankara 1971
5. Yüksel, A.Nuri: Havacılık Sanayii Üstüne Düşünceler, Ocak dergisi, Mayıs 1973
6. Türk Kültürü, X.Yıl, Sayı 116 (Haziran), Ankara 1972