Şu halde, matbaanın resmen kurulmasının gecikmesini; pâdişahlara, ulemâya ve dinî taassuba (bağnazlığa) bağlamak yanlış olur. Matbaanın câiz olmadığını iddia eden bazı âlimlerin çıkmış olması da mümkündür.

Benzer bir olayla Avrupa’da da karşılaşıyoruz, Papa Alexsandre VI, 1501’de yayınladığı emirnâmeyle ruhsatsız yayınlanan kitapların yakılmasını emrettiği gibi, Fransız Kralı II. Henri de, ruhsatsız kitap basanları idamla tehdit etmiştir.

Matbaanın kurulması için dinen ve aklen hiçbir engelin bulunmadığını açıklayan layiha (yazı) üzerine, mesele Şeyhülislâm Abdullah Efendi’ye sorulmuş, o da olumlu cevap vermiştir. Bu fetvadan sonra Temmuz 1727 tarihli padişah fermanı çıkmış ve kurulan matbaada ilk olarak 1729’da “Vankulu Lügati” basılmıştır.

Fermanda şimdilik tefsir, hadis, fıkıh ve kelâm kitaplarının basılmayacağı da belirtilmiştir. Matbaanın geç gelmesinde ulemanın hiçbir tesiri (bunu ilk ortaya atanlar Karacson ve Szézarnak adlı iki Katolik Macar’dır) olmadığını Niyazi Berkes şöyle izah etmiştir:

“Ulemadan böyle bir direnme geldiğini gösteren hiçbir delil yoktur. Şeyhülislâm Abdullah Efendi fetvayı hemen vermiş; ulemadan on bir kişi ilk kitabın başına ‘takrizler’ yazmışlardır. Bunlarda kitap basmanın şeriata aykırılığından hiç söz edilmemiştir.”

Zannedildiğinin aksine ulema, bu ve benzeri pek çok yeniliğin girmesinde engelleyici değil, teşvik edici bir rol oynamış ve toplum bünyesinden (loncalar gibi) gelebilecek farklı tepkilerin önünü alıp yumuşatma vazifesi görmüştür. Esasen Müteferrika da ulemadan değil, halkın tepkisinden çekinmiş ve fetva alarak bu tepkiye karşı bir kalkan yapmak istemiştir.

Dolayısıyla, ne Şeyhülislâm ve din adamları, ne de pâdişah yasaklayıcı ve engelleyici bir mevkide yer almamıştır. Müteferrika’nın fetva istediği dilekçe, “Biz tefsir, kelâm ve fıkıh kitapları dışındakileri basmak istiyoruz” şeklinde gelince; fetva ve ferman da ona göre çıkmıştır; yoksa herhangi bir yasaklama kesinlikle mevzu bahis olamaz.

Son tahlilde matbaanın geç gelmesi katiyen dinî bir mesele değildir ve bu mesele, teknik, ekonomik ve siyasî problemlerimizden ayrı ele alınamayacağı gibi, toplumsal karakterimize ilişkin kökleri de göz ardı edilemez.

Bu hususta en geniş ve isabetli tespitleri Osmanlı Tarihçisi Ahmet Cevdet Paşa yapmıştır: “Matbaa yeni bulunmuş bir gezegen gibidir. Bunun ışığı Şarka oldukça geç ulaşmıştır. Çünkü vakit ve hâl; yani dönemin şartları bunu gerektirmiştir. O dönemde matbaa henüz Avrupa’da bile tam olarak kabul görmüş değildi. Hem zaten o zamanlar, Avrupalılar ile pek içli dışlı; ilişkilerimiz yeterince kuvvetli değildi.”(1)


Notlar: 1-Küçük Çelebizâde, Tarih, c.6, İst.1287, s.470-473; Tayyarzâde Ahmed Atâ, Tarih-i Atâ, c.1, İst.1293, s.157-158; Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, c.1, İst.1885, s.60-62; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c.4, K.1, Ank.1982, s.158-162; Mahmud Gündüz, “Matbaanın Tarihçesi ve İlk Kur’ân-ı Kerim Basmaları”, Vakıflar Dergisi, c.12, Ank.1978, s.335-350; Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Ank.1973, s.53,57; Berkes, “İlk Türk Matbaası Kurucusunun Dinî ve Fikrî Kimliği”, Belleten, c.26, Sayı:104 (1962), s.724-736; Ahmet Akgündüz, Sait Öztürk, Bilinmeyen Osmanlı, İst.1999, s.212-214; Mustafa Armağan, “Ah Bir Matbaa Erken Gelseydi!”, Tarih ve Düşünce Dergisi, Haz.-Tem.2003, Sayı:40.

Kaynakça: Tayyarzâde Ahmed Atâ, Tarih-i Atâ, c.1, İstanbul 1293; Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, c.1, İstanbul 1885; İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c.4, K.1, Ankara 1982; Mahmud Gündüz, “Matbaanın Tarihçesi ve İlk Kur’ân-ı Kerim Basmaları”, Vakıflar Dergisi, c.12, Ankara 1978; Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Ankara 1973; “İlk Türk Matbaası Kurucusunun Dinî ve Fikrî Kimliği”, Belleten, c.26, Sayı:104 (1962); Ahmet Akgündüz, Sait Öztürk, Bilinmeyen Osmanlı, İstanbul 1999; İsmail Çolak, Osmanlı’nın Keşfedilmemiş Sırları, İstanbul 2007, Akis Kit.