PENEZ NEDİR?


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.
​

​

Penez, XV. Yüzyıldan itibaren Osmanlı’da kullanılmış bir para birimi olarak karşımıza çıkar. Fatih döneminde ilk altın paranın basılmasına kadar Osmanlı’da para birimi gümüş akçe idi. Bu önemli adımdan sonra da ikili maden (altın ve gümüş) para sisteminin yaygınlaşması bir anda gerçekleşmedi. Diğer ülkelerle yapılan ticaret, fetihler ve genişlemeye paralel olarak Venedik dukası, İspanyol riyali gibi yabancı paralar da Osmanlı piyasalarında tedavül etmekteydi. Bunların yanısıra bazı yerel paralar da piyasada yoğun olarak mevcuttu. Bunların arasında Eflak-Boğdan, Erdel ve Macaristan civarında kullanılan “penz” de bulunmaktaydı(1) . Bu para birimi penez olarak dilimize geçmiştir.
Penez’in para birimi olarak kullanılmasını Osmanlı vergi kanunlarında görmekteyiz:
Ağnam resmi : Osmanlı’da küçük baş hayvanlardan alınan bir vergidir. Bölgelere göre farklılıklar mevcuttur.
“Vidin sancağında üç koyundan bir akçe, İmroz ve Limni adalarında ise koyun başına birer akçe alınmaktaydı. Sis (Kozan) sancağında Kayıtbay kanununa göre her koyun için bir Halebî akçe. Urfa’da ise Akkoyunlu Uzun Hasan kanunu gereğince her yüz koyundan bir koyun ve iki Osmânî akçe, Lipva‘da her yirmi koyundan mirî için bir koyun, yirmiden az olandan ise koyun başına üç penez (1,5 Osmanlı akçesi) isteniyordu.”(2)
Bu alıntıda geçen Lipva (Lipova veya Lipve), Temeşvar sancağı olarak bilinen bölgedir. Temeşvar, yukarıda bahsedilen Eflak-Boğdan, Erdel ve Macaristan civarı olarak tarif edilen bölgede bulunmaktadır. Ayrıca 3 penezin 1,5 akçeye denk geldiğini de görmekteyiz. Ancak bu alıntının tam tarihi veya kaynağı belirtilmemiş olduğu için, XVI ve XVII. yüzyıllar diyebiliriz.
Bac-ı bazar : Kısaca şehir kapısı gümrük vergisidir.
“Adet-i Cisirha ve bac-ı bazar ve panayırha-i nefs-i Gûla: … ve bazara gelen galle füruht olundukda on kileden ziyade olan galleden resm-i keyl diyu iki penez alınır…”(3)
Burada bahsedilen resm-i keyl (resm-i kile), bac resmi dışında kalan diğer mallardan alınan bir ölçü-tartı resmidir. Bu alıntıdan XV ve XVI. yüzyıllarda penezin bir para birimi olarak kabul gördüğünü anlamaktayız.
Osmanlı’da penez’in para birimi olarak kullanılmasına başka örneklerin de bulunabileceğini düşünüyorum.
Takı olarak penez
Penez, ilk ortaya çıkışı itibarıyla, özellikle başlıklarda ve kemerlerde süs olarak kullanılan paralara verilen isimdir. Kadınların aciz durumda kalmamaları için bir çeşit sigorta olarak üzerlerinde ziynet haline getirilmiş para taşımaları eski bir gelenektir. Varlıklı olanlar penez olarak altın ve gümüş paraları veya yine altın veya gümüşten imal edilmiş desenli pulları kullanmışlardır.
Bugün penez olarak adlandırdığımız altın benzeri, genellikle sarı tenekeden imal edilmiş pulların ortaya çıkışı, bir gelenek halini alan bu tür başlık ve kemerlerden varlıklı olmayanların da edinme ihtiyacından doğmuş olduğu genel kabul gören görüştür. Bu pulların çok büyük çoğunluğu II. Mahmud dönemi altınlarının kalıbındadır ya da kendilerine has desenleri olsa da bir açıdan bu paralara benzetilmiştir. Bu grubun Adbülmecid’in para reformundan sonra ortaya çıktığı görüşündeyim. Geçerli oldukları dönemde, yani II. Mahmud döneminde bunların basılması kalpazanlık olacağı ve cezası da ağır olduğuna göre, söz konusu paraların tedavülden kaldırılmasından sonra taklitlerinin üretilmeleri mantığa uygun olacaktır.
Son yıllarda Osmanlı paralarından üretilen takıların rağbet görmesi ile, mecidiye aksamından paraların çoğunluğu kalitesiz döküm taklitlerinin üretildiğini görüyoruz. Bunların gelecekte 21. yüzyıl penez örnekleri olarak nümismatların karşılarına çıkmaları muhtemeldir.
Penezlerin takı haricinde kullanımı
II.Abdülhamid dönemindeki bozuk para sıkıntısı sonucunda, eski bakır paraların üzerine kontrmark vurularak yerel çözümler üretilmiştir. Bu bozuk para sıkıntısı 25. yılında 5 ve 10 paralık bozuklukların basılmaya başlamasına kadar sürdü. Bu dönemde eski bakır para bulunmadığı yerlerde, penezlerin dahi damgalanarak kullanıldığı görülmektedir. Bunun bir örneği TND Bülten No:2’de Garo Kürkman’ın yazısında yayınlanmıştır (s.31-32).
Ayrıca, bu döneme ait olmadığını düşündüğüm, muhtemelen cumhuriyet döneminde de kullanılmış olabilecek, genellikle şekiller veya latin harfi ile damgalanmış örnekler de ele geçmiştir. Bunların yerel bir bölgede, belki de bir kahvehanede jeton, fiş, vs. olarak kullanıldığı düşünmekteyim.
Penez örnekleri
Çeşitli çap ve desende penez örnekleri ele geçmiştir, halen ele geçmektedir.

Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.
​

ERKAN YALÇIN​

KAYNAK: osmanliparalari.com

1. Ali AKYILDIZ: Para Pul Oldu – Osmanlı’da kağıt para, maliye ve toplum, 2003, s.31“ Doğu’da İran şâhîsi, Mısır’da pâre, Eflâk-Boğdan, Erdel ve Macaristan civarında penz, Kırım’da kefevî akçe tedavül etmekteydi.”
2. Feridun EMECEN: Osmanlı Araştırmaları – Ağnam Resmi (Vergisi)
3. Ömer Lütfi BARKAN: XV ve XVI’ıncı Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları, 1. Cilt: Kanunlar, 2001, s.138​