Çevrimdışı

Biz yetişkinler biliriz ki; her canlı varlık doğar, büyür ve ölür. Kimilerine göre bilinen en kesin bilgi, her canlının bir gün öleceği bilgisidir. Bütün bunları bildiğimiz halde, ölüm olayı hepimizi etkiler. Ölüm hakkında konuşmaktan rahatsızlık duyabiliriz. İnsan doğasına hiç de ters düşmeyen bu endişeler, ölüm ile ilgili merakını gidermek isteyen çocuklarımızı doyurmak konusunda zaman zaman bizi zora sokabilir.

Çocuğun ölüm olayını algılaması yaşı, gelişim düzeyi, daha önce ölüm olayı ile karşılaşmış olması gibi durumlarla yakından ilgilidir. Hala somut düşüncenin hakim olduğu 5-6 yaş öncesinde çocuk ölüm konusunda belirsiz bir fikre sahiptir. Ölümün geri dönülmezlik, sona erme, evrensellik, nedensellik gibi özelliklerini algılayamaz. Televizyonda, oyunlarda sıkça “ölüm” ile karşılaşsa da yaklaşık 6 yaşına kadar ölümün geçici ve geri dönülebilir bir durum olduğunu zannederler. Sürekli ve geçici ayrılıkların ayırdına varabiliyor olması, kayıp kavramını anlaması için yeterli değildir.

Yaşı ilerledikçe ölüme dair bir merak gelişmeye başlar. Bu, kendiliğinden gerçekleşen bir süreç olabileceği gibi, yakın çevresinde yaşanmış bir kaybın ardından da ortaya çıkabilir. Kafasında temel olarak insanın nereden gelip nereye gittiğine dair sorular belirir. Bu soruları kulak ardı edip, üstünü kapamaya çalışmamak gerekir. Her konuda olduğu gibi ölüm olayı ile ilgili olarak da merak ettiklerini uygun noktalara değinerek açıklamaya çalışmak, hem çocuğun bu konuda bilgi edinmesini, hem de sorularının ciddiye alındığını düşünmesini sağlar.

Peki, ölüm hakkında hangi bilgiler çocuk için uygun olur?

Yukarıda da belirtildiği gibi, ölümün temel özellikleri çocuğun gelişim düzeyi de göz önünde bulundurularak ifade edilmelidir. Yani, bir canlının öldükten sonra geri gelmeyeceği, aramızda olmayacağı anlatılmalıdır. Ölen kişinin ardından “iş için, seyahat için uzun süre yanımızda olmayacağı” gibi bir söylem, çocukta farklı beklentilere yol açıp, o kişinin geri gelmediği her gün için ayrı bir duygusal yaralanma yaşatılabileceği veya kafasının karışabileceği unutulmamalıdır. Eğer çocuğumuz 7 yaşında veya daha büyükse, zaten geridönülmezliği anlayabilecek bilişsel kapasiteye sahiptir.

Değinilmesi gereken bir diğer konu ölümün sona erme anlamına gelmesidir. Öldükten sonra kişi nefes almaz, konuşmaz; bunlara ihtiyacı kalmaz gibi açıklamalar yapılmalıdır. Bu konuda eksik bilgilenen çocuk, ölen kişinin toprağın altında üşüdüğünü, acı çektiğini düşünebilir; üzülmekle birlikte buna dair korkular geliştirebilir.

Bunun yanı sıra ölümün evrensel olduğu, dünyanın her yerinde canlıların bir gün öleceğinden bahsedilmelidir.

Ayrıca bir nedene bağlı olarak gerçekleştiğinden de söz edilmelidir.

Küçük çocuklar için, saksıda yetiştirilen bir çiçekle ölümün anlatılması güzel bir örnektir: “Ona çok iyi baksak da bir gün gelecek yaşlanacak ve ölecek Bazen de çok sağlıklı bir bitkimiz olduğu halde çarpıp onu devirebilir, bir daha yaşayamayacağı gibi zarar verebiliriz. Ya da böceklenip hasta olabilir. İşte insanlar da böyledir, bazen çok uzun süre yaşarlar, bazen hastalık ya da kaza ile daha önce ölebilirler. Hepimiz bir gün öleceğiz ama şimdi ailemiz bir arada ve mutluyuz..”
Her ailenin içinde bulunduğu koşullar, yaşam tarzı ve inançları birbirinden farklıdır. Olumsuz olaylar ardından kendini rahatlatma yöntemleri de başka başkadır. İnançlarınız doğrultusunda çocuğunuzu bilgilendirebilir, rahatlatabilirsiniz. Öldükten sonra tam olarak ne olduğunu bilmediğinizi çünkü hiç kimsenin ölüp geri gelmediğini açıkça söyleyebilirsiniz. ?Ama ben şuna inanıyorum?? şeklinde açıklamalarınıza devam edebilirsiniz.

Kaybı olan çocuktan, üzülmesin diye gerçekleri saklamak çoğunlukla rastlanan bir durumdur fakat doğru değildir. Çocuk zaten evde ters giden bir şeyler olduğunun farkına varacaktır. Mümkün olduğunca en kısa zamanda söylenmeli, yas sürecini aile bireyleriyle birlikte doğal olarak yaşamalıdır. Bunu söyleyecek kişi de, duygusal olarak en yakınlarından biri olmalıdır. Yine çocuğun üzülmemesi için duygularınızı saklamayın. Eğer içinizden geliyorsa, oturup birlikte bile ağlayabilirsiniz. Ancak bir yetişkinin, duyduğu acının karşılığı olarak ?ben de ölseydim/artık yaşayamam? gibi sözleri çocuk tarafından ciddiye alınabilir. Bu konuda dikkatli olmak gerekebilir.
Çocuğun duygularını ifade etmesi için yardımcı olun. Fiziksel temas kurun. Sarılın, okşayın, daha fazla vakit geçirmeye çalışın. Sorularının yanıtsız kalmaması için uğraşın. Anlamlandırabilmek için tekrar tekrar aynı soruları yöneltebilir. Tutarlı olmaya özen gösterin. Oyun oynamasına izin verin. Ölümün ardından olabildiğince kısa sürede gündelik yaşantınıza dönün. Hayatının çok fazla değişmeyeceğini, okuluna gidebileceğini, arkadaşlarıyla oynayabileceğini bilmesi onu rahatlatacaktır. Korkularının, kâbuslar görmesinin, alt ıslatma-parmak emme gibi bebeksi davranışların, öfke nöbetlerinin, içe kapanmasının, aşırı hareketliliğinin, isteksizliğinin, dikkatinin azalması veya aşırı artmasının, anne-babadan ayrılmaktan korkmasının çok doğal ve geçici olduğunu unutmayın. Ancak; bu huzursuzluklar 1 aydan fazla ve sürekli olarak devam ederse, bir uzmandan yardım alınması uygun olacaktır.
Psikolog Zeynep YILMAZ
KAYNAKÇA
Doğan, Ü. (2004) “Çocuklarda Ölüm ve Yas”, Zübeyde Hanım İlköğretim Okulu Rehberlik Servisi Şubat Ayı Bülteni
Ekşi, A. (1999) “Çocukta Ölüm Algısı ve Terminal Dönemde Hasta Çocuk”, Ben Hasta Değilim (Ed.) Aysel Ekşi, Nobel Tıp Kitabevleri, ss. 476-480
Gander, M. J., Gardiner, H. W. (2004) “Çocuk ve Ergen Gelişimi”. Yayıma Hazırlayan: Prof. Dr. Bekir Onur, İmge Kitabevi, ss. 413-416
Rogge, J. “Sınırları Ebeveynler Koyar”, Çeviren Gülden Bilgili, Rota Yayınları, ss. 235-260