Orhon ve Yenisey Yazıtları - IRCForumları - IRC ve mIRC Kullanıcılarının Buluşma Noktası

Liaaa · 09 Şubat 2012, 16:56

Orhon ve Yenisey yazıtları, Moğolistan Sovyet Sosyalist cumhuriyeti sınırları içinde, Orhon ve Yenisey ırmakları yöresinde, runik harfli Türkçe yazıtlar. Genellikle Orhon-Yenisey yazıtları diye anılır. Moğolistan, Sibirya ve Yedisu eyaletlerinde bulunan bu yazıtların içinde mezar taşlan, kayalar ve üzeri yazılı çeşitli eşya önemlidir.

Bütün bu yazıtlar, Orhon’dan Tuna’ya, Yakutistan’dan Gobi’ye kadar olan bölgeye yayılarak, bu bölgenin Türk kültürünü meydana getirdi. Orhon ve Yenisey yazıtlarından ilk defa XII. yy.da İranlı tarihçi Cüveynî söz etti.

İsveçli subay Johann von Strahlenberg, sürgün olduğu Sibirya’nın Yenisey yöresinde birtakım yazıtlara rastladı ve yurduna döndükten sonra bu konuda bir eser yayımladı (1721). Sonraki yıllarda birçok bilgin (D. Messerschimidt, Spasskiy, W. Radloff, Heikel, L. Jisl v.d.) yazıtlar üstünde inceleme yaptı. Orhon ve Yenisey yazıtlarındaki alfabeyi çözen, danimarkalı bilgin Wilhelm Thomsen oldu (1898). Yazıtlar üstündeki çalışmalara bugün de devam edilmektedir; fakat yazıtların birçok yeri yeterince açıklanamamıştır. Orhon ve Yenisey yazıtları şöyle gruplandırılabilir:

1. Kuzey Moğolistan yazıtları. Orhon, Tula ve Selenga havzasındaki bu yazıtların başlıcaları şunlardır: Kült iğin, Bilge Kağan (Koşa-Tsaydam mezar taşları), Tonyukuk, Ongin, Kuli-Çur, Selenga, Karabalasagun, Suci yazıtları. İhe-Ashete, Kentey yazıtı ile Hangay ve Gobi bölgesindeki bazı küçük yazıtlar da buraya girer. Bu yazıtların tümüne Orhon yazıtları adı verilir. Kültigin ve Bilge Kağan yazıtları, Orhon ırmağının ve Koşa-Tsaydam diye adlandırılan iç gölün yakınlarında, birbirinden yaklaşık olarak l km uzaklıktadır.

Kültigin yazıtı, Bilge Kağan tarafından 732'de diktirildi. Piramit biçiminde olan yazıt, 3,75 m yüksekliğinde; 0,41 m kalınlığında ve 1,24 m genişliğindedir. Tepesi beş köşeli kalkan biçimindedir. Dört yüzü bulunan yazıtın bir yüzünde ejderha resmi vardır. Yazıtın batı yüzü üzerinde cince, öteki üç yüzünde ise Türkçe yazı yer alır. Doğu yüzünde 40, kuzey ve güney yüzlerinde 13'er satır vardır. Kültigin yazıtının bulunduğu alan 67,25 X 28,85 m boyutlarındadır ve arklarla çevrilmiştir. Alanda, Kültigin’in yendiği düşman sayısı kadar (169) balbal (taş) vardır. Alanın girişine bir koyun heykeli dikilmiştir; buranın süslenmesi işine de çok önem verildiği dikkati çeker. Kültigin’in mezarı ve karısının figürü, Türk kültür tarihi bakımından çok önemli eserlerdir.

Bilge Kağan yazıtı, Bilge Kağan’ın oğlu tarafından 735'te dikildi. Yapı bakımından Kültigin yazıtına çok benzer. Bilge Kağan yazıtı da piramit biçimindedir; doğu yüzünde 41, kuzey ve güney yüzlerinde 15'er satır vardır; batı yüzünde ise Çince yazı görülür.

Doğu Göktürk kağanlığı dönemine ait olan Kültigin ve Bilge Kağan yazıtları konu bakımından birbirini tamamlar. Bilge Kağan, devlet reisi olması dolayısıyla, milletine, devletin kuruluş günlerindeki güçlükleri hatırlatmakta, devletin kuruluşunda halkın ve devlet adamlarının rolünü ve çabasını ortaya koymaktadır. Her iki yazıt da Yollug Tigin tarafından yazılmıştır.

Tonyukuk yazıtı, aynı bölgede Ulan Bator şehrinin 66 km güneydoğusundaki Bain-Tsokto adı verilen yerde dikilmiştir. Kimin tarafından ne zaman dikildiği kesin olarak bilinmiyor. Yazıtın 58. satırında Tonyukuk’un emriyle dikildiği yazılıdır; bu göz önüne alınarak Tonyukuk’un hayatta olduğu sırada dikildiği kabul edilebilir. Dört köşeli sarkofaj biçimindeki yazıt, 2,60 X 2,60 m’lik bir kaide üzerinde 1,5 m yüksekliktedir, üç kağana vezirlik yapmış olan Tonyukuk, yazıtında, hayatı ve Doğu GökTürk kağanlığındaki önemli faaliyetleri hakkında bilgi vermiştir.

Ongin yazıtı (dikilişi 731 ?), Ongin ırmağı boyunda, Manitu dağı yakınında KoşaTsaydam’ın 160 km güneyinde bulundu. Bu mezar taşı, Bilge ve Kapağan kağanların hizmetinde bulunan Alp-Eletmiş adlı bir yiğite aittir. Yazıtta Oğuzlara ve Çinlilere karşı yapılan savaşlardan söz edilir; Alp-Eletmiş ailesinin kağana olan bağlılığı anlatılır.

Kuli – Çur yazıtı, İhe-Huşotu adı verilen yerde bulundu, öteki yazıtlara oranla daha küçüktür. Yazıt, Doğu GökTürk kağanlarına (Kutluğ, Kapağan, Bilge) hizmet etmiş Kuli-Çur adlı bir yiğit adına dikilmiştir. Yazıtta, bir ara Tarduşların başı olan Kuli-Çur’un Araplara, Çinlilere, Dokuz Oğuzlara, Tatabılara, Karluklara karşı yaptığı seferler hakkında bilgi verilir.

Orhon yazıtları, Göktürklerin tarihî, sosyal yapısı v.d. özellikleri hakkında bilgi veren eşsiz belgelerdir. Bu yazıtlarla birlikte Türk tarihçiliği de ortaya çıkmış sayılır. Yazıtlarda Orta Asya Türk tarihinin ve Türk topluluklarının sosyal yapılarının genel çizgileri de yeri geldikçe belirtilmiştir. Yazıtları yazan kültürlü kişilerin yanında, bunları okuyup anlayan belirli kültür seviyesindeki halk tabakasının varlığı da dikkati çeker.

2. Yenisey havzası yazıtları. Bu yazıtlar, Minusinsk ve Tuva olarak iki küçük gruba ayrılır. Mezar taşları, üstü yazılı kaya ve çeşitli eşyanın sayısı 70'i bulur. Tuva ve Makas eyaletlerinde ele geçirilen yazıtlar, bugün Rusya’daki çeşitli müzelerde saklanmaktadır.

3. Altay yöresi yazıtları. Altay yöresindeki yazılı belgeler, Çarış ırmağı havzasındaki bir kaya üzerindeki yazı ve birkaç üstü yazılı gümüş kaptan ibarettir.

4. Lena ve Baykal yöresi yazıtları. Bu bölgede bugüne kadar 37 yazıt bulunmuştur. Birkaç ev eşyasının üstünde runik yazıya rastlanmıştır.

5. Doğu Türkistan yazıtları. Bu yazıtlar, Turfan’da bulunan birkaç yazılı belgeyle Miran ve Duhan’da bulunan basılmış belgelerden meydana gelir.

6. Orta Asya yazıtları. Bu yazıtlar, bulundukları bölgeye göre de Fergana ve Yedisu eyaleti yazıtları diye sınıflandırılabilir. Ayrıca Talas’a ait bazı mezar taşları da vardır. Üzerinde runik yazı bulunan bazı sikkeler ve çeşitli eşya da bu yazıtlar arasında sayılır.

7. Doğu Avrupa yazıtları. Bu yazıtlar da Tuna ve Doneç ırmakları havzasındadır; bulundukları bölgeye göre adlandırılır. Sen Mikloş’ta bulunan runik yazılar da bu gruba girer. Bu sınıflandırma, tarih-etnik tasnifine uymaz. Göktürklere ait olan Orhon yazıtlarının dışında kalanlar Kırgızlara, Kurıkanlara, Uygurlara ve öteki Türk boylarına aittir. Konu bakımından da tümü, çağının Türk boylarının tarihini, toplum hayatını ve kültürünü aydınlatır.

Orhon ve Yenisey yazıtlarındaki harfler, runik karakterdedir. Kırgızlar ve Göktürkler tarafından kullanılan bu harflerin menşei konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmüştür; bunlardan, harflerin Türk damgalarından doğduğu görüşü, gerçeğe en yakın olanıdır. Runik harfler, daha önce Hun Türklerince de kullanılmıştır. “Çertme” macar işaretlerini andıran Peçenek yazı sistemi de Orhon alfabesine benzer. Yenisey yazıtlarındaki işaretler Orhon yazıtlarındakine göre daha ilkel ve sayıca daha fazladır. Talaş yazıtlarının da işaret bakımından Yenisey yazıtları arasında bazı farklar vardır.

Orhon yazıtlarının nazımla mı, nesirle mi yazıldığı konusu bugün de tartışmalıdır; son araştırmalarda şiir biçiminde yazıldığı üstünde ısrarla durulmaktadır. Yazıtların dili Eski Oğuzca ve Karluk-Uygur lehçesinin ana çizgilerini taşır; bazı bilginler, yazıtların dilini Kırgızca sayma eğilimindedir. Dil ve gramer bakımından yazıtlar, Oğuzca ürünlerden sayılır; Uygurca ile arasında bazı farklar vardır.

alıntı

Benzer Konular
Konu	Konuyu Başlatan	Forum	Cevaplar	Son Mesaj
Ozan Orhon – Arı	CORDON BLEU	M, N, O, Ö, P	0	21 Şubat 2022 16:33
Orhan Seyfi Orhon	AftieL	Şairler / Yazarlar	0	09 Mayıs 2014 20:38
Alper Orhon - (27.06.2001)	Ecrin	Tarih / Siyaset	0	05 Ağustos 2013 00:13
Yenisey Irmağı - Yenisey Irmağı Coğrafik Özellikleri	Liaaa	Genel Coğrafya	0	04 Temmuz 2012 02:01

Konuyu Toplam 1 Üye okuyor. (0 Kayıtlı üye ve 1 Misafir)

Etiketlenen Kullanıcılar
Etiketlemek istediğiniz kullanıcılar arasına virgül koyunuz. Örnek: nokta,sukunet,NucLear

5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu gereğince sitemizde telif hakkı bulunan mp3,video v.b. eserlerin paylaşımı yasaktır. Yasal işlem olması halinde paylaşan kişi yada kişilerin bilgileri gerekli kuruma verilecektir.