A-BAZI BESİYERLERİNİN TANITILMASI

İnsan ve hayvanlarda çeşitli mikroorganizmalar hastalık oluştururlar. Bu mikroorganizmaların
izolasyonu, tanımlanması ve üretilmesinde besiyerleri kullanılır. Besiyerleri canlı ve
cansız ortamlar olarak ikiye ayrılırlar . Canlı ortamlar olarak sıklıkla hücre kültürleri, embriyonlu
yumurta ve deney hayvanlarından yararlanılmaktadır.
Cansız ortamlar, genellikle bakterileri izole etme, üretme, çeşitli testleri uygulamak suretiyle
ayırıcı tanı yapabilmede kullanılan sıvı veya katı basiyerleridir. Klinik örneklerden ekim
yapılırken üretilmesi düşünülen mikroorganizmanın özelliklerine göre uygun olan besiyeri
veya besiyerleri seçilmelidir.
Besiyerleri kullanım amacı içeriklerine göre gruplara ayrılmaktadır. Besiyerleri aşağıdaki
başlıklar altında toplanarak, kısaca anlatılacaktır.

Genel Kullanım Besiyerleri

Günlük (= rutin) laboratuvar çalışmalarında kullanılan, insan ve hayvanların normal flora
üyeleri ile bir çok hastalık etkeni mikroorganizmanın üreyebildiği besiyerleridir. Üreticilik
özelliklerine göre temel ya da basit maddeler ile zenginliştirilerek hazırlanmış olmak üzere
iki çeşit genel kullanım besiyeri bulunmaktadır.

Temel (basit) besiyerleri; et suyu, pepton, tuz gibi maddelerden hazırlanmaktadır. En sık
kullanılan sıvı besiyerine buyyon denir. Buyyona agar eklenmek suretiyle elde edilen
basit besiyerine ise jeloz denir.

Zenginliştirilmiş besiyerleri, temel besiyerlerine kan, serum, glikoz, yumurta gibi maddelerin
ilavesi ile hazırlanır. Basit besiyerlerinde üretilemeyen bazı mikroorganizmalar bu ortamlarda
üretilebilirler.

Özel Besiyerleri

Üremeleri güçlük gösteren bazı mikroorganizmaların üretilmeleri için hazırlanan besiyerleridir.
Bu tür besiyerleri çalışma amacına göre hazırlanarak kullanılır ve daha kompleks yapıdadırlar.
- Seçici (selektif) besiyerleri: Bu tür besiyerlerinin içinde üretilmesi istenen mikroorganizmayı
baskılamayan ancak, normal flora gibi diğer mikroorganizmaların üremesini
inhibe eden seçici antmikrobik maddeler yer almaktadır. Örneğin, kolistin nalidiksik asit
agar (CNA) besiyeri; Gram negatif mikroorganizmaların üremesini inhibe ederken, Streptokokların
üremesini etkilememektedir.

- Ayırtıcı besiyerleri: Bu besiyerlerine katılan çeşitli indikatörler ve kimyasal maddeler
yardımıyla, üreyen kolonilerin aldıkları renge göre mikroorganizmaları tanımlamak
mümkündür. Buna örnek olarak, laktoza etkili barsak bakterilerini, birlikte bulundukları laktoza
etkisiz olanların oluşturdukları farklı kolonileri ile ayırt etmede kullanılan Endo agar ve
Mac Concey gibi besiyerlerini, ayrıca kanlı agarda hemoliz yapan ve yapmayan mikroorganizma
kolonilerinin ayrılabildiklerini verebiliriz.
- Özgül besiyerleri: Yalnız tek veya sınırlı sayıda mikroorganizmanın üretilmesi
amacıyla kullanılan besiyerleridir. Örnek olarak Mycobacterium tuberculosis için kullanılan
Löweinstein Jensen besiyerini, Corynbacterium diptheriae için, Löffler besiyerini verebiliriz.
- Ayıraçlı besiyerleri: Sıvı ve katı olarak hazırlanan bu besiyerlerinin bileşimine çeşitli
indikatörler (bromtimol mavisi, fenol red,..) ve kimyasal maddeler (karbonhidrat, sitrat,
üre....) katılır. Bu maddeler yardımıyla mikroorganizmaların çeşitli biyokimyasal karakterleri
belirlenmektedir.
Besiyerlerinin Hazırlanmasında Kullanılan Başlıca Maddeler:
- Su: İdeal olanı saf sentetik besiyerlerinin hazırlanmasında çifte damıtılmış su kullanılmasıdır.
Bununla beraber gerektiğinde sert olmayan çeşme suları da sentetik besiyeri
hazırlamada kullanılabilir.
- Agar: Agar agar (kısaca agar) Hindistan ve Japon denizlerinde daha bol bulunan
bir deniz yosunudur. Agarın yapısında, temelde, d-galaktopiranoz ünitelerinden yapılmış
uzun zincirli polisakkaritler bulunmaktadır. Ayrıca inorganik tuzlar, çok az miktarda protein
benzeri maddeler de yapısında yer almaktadır. Agar, parçalayabilen az sayıdaki bakterinin
dışında, mikroorganizmaların büyük çoğunluğu tarafından ayrıştırılamaz. Agarın, yalnızca
bazı deniz bakterileri tarafından parçalanabildiği bilinmektedir.

Mikrobiyolojide kullanılacak iyi bir agarın; sıvıların içerisinde ısıtılınca 95°C de erimesi, sonra
soğumaya bırakıldığında 42°- 45°C de katılaşma özelliğinde olması gerekir. Agar, sıvı ortamları
katılaştırmak amacıyla %1.5-3, yarı katı besiyeri elde etmek için %0.3 -0.5, yarı sıvı
besiyeri için %0.05 -0.2 oranında eklenerek kullanılır. Agar, mikrobiyolojide besiyerlerinin
hazırlanmasında en çok kullanılan bir maddedir.
Agar, genellikle nötral olduğundan besiyerinin pH'nı etkilemez. Besiyerinin kendi pH'ı düşük
olursa agarın katılaşması güçleşir.
- Pepton: Çeşitli kaynaklı proteinlerin pepsis, tripsin, papain gibi enzimlerle hidrolize
edilmeleri sonucu suda kolayca eriyebilen ve ısıtıldığında yeniden koagule olmayan,
po-lipeptid, dipeptid ve aminoasit gibi maddelerin karışımını içeren ortamlardır. Bakteriler tarafından
azot kaynağı olarak kullanılır. Et, kazein, soya küspesi gibi proteinli maddelerin enzimlerle
sindirilmeleri yolu ile elde edilir.

Peptonlar, elde edildikleri protein kaynağına göre içerikleri yönünden değişiklikler gösterir.
Örneğin tripsin ile alkali ortamda sindirilerek hazırlanan peptona proteinler, pepsin etkisine
göre daha ileri derecede ayrıştırılarak serbest aminoasitlere dönüştürülürler. Serbest aminoasitler,
peptidler ve triptofana kadar parçaladıklarından bir çok bakterinin üremesine elverişli
bir ortam yaratılmış olur. Ayırıcı tanıda, bakterilerin triptofandan indol oluşturup oluşturmadıklarının
araştırılmasında kullanılırlar. Bakteriyolojide en sık bu tür peptonlar tercih
edilmektedir.
İdeal bir pepton aşağıdaki özellikleri taşımalıdır.
- Suda kolayca erimelidir.
- Isıtma ile koagule olan protein içermemelidir.
- İndol deneylerini yapmaya imkan verecek nisbette triptofan içermelidir.
- Eğer şeker fermentasyon deneyleri yapılacaksa karışıklığa neden olabilecek hiç
bir şeker içermemelidir.
- Et ekstratı: Yağsız etten hazırlanan ham et suyunun su kısmının uçurulması ile elde
edilen koyu renkte macun gibi bir maddedir. Bileşiminde, aminoasitler, jelatin, albumoz,
vitaminler, minareller gibi maddeler bulunur. Et ekstratından bir litre suya 10 gram kadar katılır.
Et ekstratı günümüzde toz halinde ticari olarak satılmaktadır.
- Kan: Kullanım amacına göre çeşitli hayvanlardan elde edilerek besiyerlerine katılan
kanların steril ve pıhtılaşması önlenmiş olmalıdır. Aseptik koşullarda hayvan ve insanlardan
alınan kanların fibrinsizleştirilmesi için en iyi yöntem cam boncuklarının bulunduğu
steril balonları kullanmaktır. Defibrine kan besiyerlerine %5 -10 oranında olacak şekilde
eklenir. En sık kanlı agar yapımı için kullanılır.
- Serum: Koyun, at, tavşan gibi ya da insanlardan steril koşullarda alınıp ayrıştırılan
serum besiyerlerine %5-10 oranında eklenerek kullanılır. Serum yerine değişik vücud sıvılarıda
steril olarak eklenebilir.
- Maya özütü: Ekmek veya bira mayasından kendi kendini sindirmesi ile, asit eya
proteolitik enzimlerle hidrolizasyon sağlanarak elde edilir. İçeriğinde aminoasitler, üretme
faktörleri, inorganik maddeler ve %10 oranında karbonhidratlar bulunur. Besiyerlerine
%0.5 -1 oranında katılır .
- Sodyum klorür: Besiyerlerine osmotik basıncı ayarlamak için %0.5 oranında katılır.
- Kanlı agar besiyeri : Jeloz besiyeri ortamına %5-10 oranında kan ilavesi ile hazırlanır.
Amaca göre koyun, tavşan, at, insan kanı kullanılabilir. Fibrini parçalanan koyun
kanı, hemoliz tipini belirlemede üstündür. (Resim 4-A)
- Çukulata agar besiyeri : Jeloz (adi agar) besiyerinde üreyemeyen bazı mikroorganizmalar
çukulata besiyerinde üreyebilir. Çukulata besiyeri kanlı besiyerinin ısıtılması ile
elde edilir. Bu besiyerinin görünümü kaynamış kandan dolayı çukulata rengindedir. Çukulata
agar aynı zamanda bazı üreme faktörleri (X, V) taşır. Neisseriae ve hemofil bakterilerin
üretilmesinde kullanılır.
- Thiyoglikolat sıvı besiyeri : Redüktan bir madde olan sodyum thiyoglikolat taşıyan
anaerop bakterilerin de üreyebildiği bir ortamdır. Oksidasyon düzeyi için ortama indikatör
olarak metilen mavisi eklenir. Oda ısısında ve karanlıkta saklanır. Yara örnekleri için ve anaerop
üreme istendiğinde kullanılır.
- Beyin kalp infüzyonu : BHİ olarak kısaltılarak kullanılır. Sıvı ya da agar katılmış
katı şekli vardır. Mikroorganizmaların çoğunu üretebilecek zenginliktedir. Bu nedenle kan
kültürleri ile az bakteri içerdiği düşünülen klinik örneklerin ekimleri için kullanılır.
- EMB Agar : Eozin metilen blue agar, barsak bakterilerinin üreyebildikleri, aynı zamanda
laktozu fermante eden ve etmeyenlerin ayırt edilebildiği bir besiyeridir.
- Selenit F Besiyeri : Koliform basillerin 18-24 saat süre ile üremelerini engelleyen
selenyum tuzları içerir. Bu sayede barsak patojen bakterileri daha iyi ürerler ve üretilme
şansları artar. Selenit F besiyerine ekilen dışkı örneklerinin belirli bir süre inkubasyondan
sonra EMB veya MacConkey agara pasajları yapılır.
- SS (Salmonella Shigella) Agar : Barsağın patojen bakterilerinden Salmonella ve
Shigellanın izolasyonunu sağlar.
- Löweistein - Jensen besiyeri : Mycobacterium tuberculosis ve diğer mikobakterileri
üretmede, antibiyotik duyarlılık deneylerinin yapılmasında kullanılan bir çok organik
madde içeren bir besiyeridir. Üreme maddeleri dışında özellikle Gram (+) bakterilerin üremelerini
inhibe eden boya, antibiyotikler ve diğer maddeler içeren değiştirilmiş şekilleri
vardır.
- TSI (Üç şekerli demirli besiyeri) agar, triptofanlı besiyeri, üreli agar, sitrat agar,
v.b. ile barsak bakterilerinin farklı enzimatik aktivite ve diğer özelliklerini belirleyen testler
vardır. Ayrıca bakterilerin hareketliliklerini gösteren besiyerleri de kullanılmaktadır.

B-BESİYERLERİNİN HAZIRLANMASI VE SAKLANMASI
Besiyerleri, yapılarında yer alan maddelerin bir araya getirilerek eritilmesi, daha sonra otoklavda
sterilize edilmelerini takiben petri kutusu ya da tüplere dökülmesi ile hazırlanır.
Hazırlanan besiyerleri soğuduktan sonra, buzdolabına konur ve kullanılıncaya kadar orada
saklanır. Yeni hazırlanmış besiyerleri en fazla 15 gün içinde kullanılmalıdır.