Bilimsel Yöntem Olan Tümdengelim (Dedüksiyon) Nedir? Ne Değildir?

Tümdengelim genel ilkelerden hareket ederek tek tek olaylar hakkında bir yargıya ulaşma yoludur. Kısaca, genelden özele ve genelden genele uzanan düşünme biçimi olduğu söylenebilir. Genelden özeli çıkarsayan akıl yürütme biçimi, tümdengelimdir.

Bu tür akıl yürütme yeni bir bilgi vermez, sadece öncülleri açık hâle getirir ve tikel hakkında bilgi verir. Genel bir yasa ya da yargıdan yola çıktığı için adına tümdengelim denilir. Biri yasa ya da yargı olmak üzere en az iki öncül ve bu öncüllerden çıkarılması gereken bir sonuçtan oluşur. Dayandığı yasa ne kadar doğru ve kuvvetliyse o kadar geçerli bir akıl yürütmedir. Tümdengelimde verilen birkaç öncülden, bir sonuç çıkarılır. Bu sonuç öncüllerde vardır. Sonuç, öncülleri ne aflar ne de öncüllere yeni bir şey katar. Tümdengelimin görevi, öncüllerde üstü örtük var olan sonucu açığa çıkarmaktır. Yani, tümdengelime bilgimizi arttırıcı değil, elde olan bilgileri çözümleyici bir yöntem gözüyle bakabiliriz.

Tümelden tikeli ve genelden özeli çıkaran uslamlama yöntemi. Tümdengelim, doğru olan ya da doğru olduğu sanılan önermelerden zorunlu olarak çıkan yeni önermeler türetir. Öncüller doğruysa sonuç da mantıksal bir zorunlulukla doğrudur. “Örneğin: İnsan ölümlüdür, Ahmet insandır öyleyse Ahmet de ölümlüdür” tasımı, tümden gelen bir tasımdır. Bütün insanların ölümlü oldukları doğruysa Ahmet de bir insan olduğuna göre Ahmet’in de ölümlü olması zorunludur, başka türlü olamaz.

Deneysel bilimin, tümevarımcı bilgi yönteminin kurucusu Francis Bacon deneye başvurmadığı, salt düşünsel bir uslamlama olduğu için tümdengelimi yadsımıştır. Buna karşıt Hegel, tersine, ancak tümdengelenin gerçek olduğunu, bireyselden yola çıkılarak tüme varılamayacağını savunmuştur. Ona göre idealizm için tek geçerli yöntem, tümdengelim yöntemidir. Tümdengelim ve tümevarım yöntemleri, tümelle tikel (genelle özel) arasında sıkı bir ilişki gören ve bu ilişkiyi en doğru şekilde ortaya koymanın yollarını araştıran Aristoteles’in buluşudur. Genelden özele inen tümdengelim yöntemiyle özelden genele çıkan tümevarım yöntemi 17. yüzyıldan itibaren bir hayli gelişmiştir. Özellikle bu iki yöntem arasındaki bağlılık, ikisinin birlikte kullanılması diyalektik mantıkta gerçekleşmiştir.

• Bütün insanlar ölümlüdür.
• Sokrates bir insandır.
• O hâlde, Sokrates ölümlüdür.
  
  Tümdengelim akıl yürütmesinde öncüller doğru olsa da sonucun doğru olmadığı görülüyor. Sonuç doğru olmadığı için de mantıksal olarak geçerli değildir. Trakyalı olmanın a, b, c… gibi birçok ortak özelliği paylaşıyor olması durumunda, bu özelliklerden birine sahip olmak diğerlerine de sahip olmayı gerektirmez ve tek bir özelliğe sahip olmak o kişiyi o grubun içine dâhil etmez. Ayrıca tüm Trakyalılar gri gözlüdür tümel önermesi de yanlıştır. Einstein rast gele gri gözlü olabilir ama bu tek özellik Einstein’ın Trakyalı olması için yeterli değildir. Aristoteles klasik mantığın içine sadece tümdengelim akıl yürütme yöntemini dâhil etmiştir ve tümdengelime önem vermiştir. Aristoteles’e göre, zihin hakikati bu yol ile arar.
  
  KAYNAK: FELSEFE TARİHİ KİTABI