Çevrimdışı

Tek başına hiçbir sanat tarzı hiçbir yer ve zamanda var olmuş değildir. Varsayalımoynak bir türkü söylüyorsunuz. Ama bu sırada vücudunuzu veya onun bir bölümünü oynatmayacaksınız yani dans etmeyeceksiniz. Olur şey değil! Şiirin geniş anlamıyla söz sanatının dansın ve müziğin birliğini en eski Çin Şiir Klasiği (Şicing) şöyle dile getirir: "Sevinçte insan sözler söyler. Bu sözler yeterli olmadığı için o onları uzatır. Böyle uzatılmış sözcükler yeterli olmadığı için o onları modüle eder. Modüle edilmiş sözcükler de yeterli olmadığı için elleri tamamen bilinçsiz hareket eder ve ayakları sıçrar."1 Biçimleyici (plastik) sanatlarda da durum benzerdir: Boya ile bir yüzeyi resimleyen elin balçıktan heykelcikler yapmaya varması aynı yol üzerindedir. Sanatın birliğinden öteden beri söz edilmiştir. Tek tek sanat tarzlarının kendi çeşitliliğinde oluşturduğu bu birliğin adına "sanat" denir. Buna göre müzik sanatım kendisine konu edinen bir müzik estetiği yada felsefesi de genellikle estetik yada sanat felsefesi içinde yer alacaktır. Bu da müziğin felsefi ele alınışının diğer sanat biçimlerinin ele alınışlarıyla bağıntı içinde olacağı anlamına gelir.

Eldeki yazı müzik estetiği hakkında ortaya çıkmış temel görüşleri onların başlıca temsilcilerinin düşünceleriyle başlangıçtan günümüze zamandizinsel bir sıraya göre ana çizgilerinde vermek ereğindedir. Eleştirel bir tarzda betimlenecek olan bu görüşler aynı zamanda kendilerinden devşireceğimiz düşünceleri ortaya koymada zemin oluşturacaktır.

MÜZİK NEDİR?

Müzik estetiğine ilişkin görüşler "Müzik nedir?" sorusu karşısında alınan tavırlarda soruya verilen yanıtlardan oluşur. Müzik üstüne ilk düşünceleri yaklaşık aynı zamanlarda biri eski Yunan'da diğeri eski Çin'de yaşamış olan Pythagoras (İÖ 580-500) ile Konfüçyüs (İÖ 551-478)'de daha doğru bir deyişle Pythagorasçılarda ve Konfüçyüsçülerde buluyoruz. Bu düşüncelerde ortak olan yön her iki görüşün de müziği birbirine koşut olarak varlık bilimsel ve insanbilimsel tarzda ele almış olmaları yanında daha sonraki yüzyıllarda müzik felsefesinde belki de en etkin ve yaygın bir anlayış olarak görülecek olan "duyusal etki öğretisini" benimsemiş olmasıdır. Aşağıda uzun uzadıya ele alacağımız bu öğretiyi şimdilik müziğin dinleyicide uyandırdığı etki uyarım izlenim duygulanımla açıklanması olarak dile getirmekle yetiniyoruz.

KONFÜÇYÜS

Konfüçyüs felsefesine ilişkin metinlerde "müzik tonların bir verimi" diye tanımlanır. Ton da şöyle belirlenir: "Duygular içten geldiği zaman ses halinde kendilerini gösterirler. Bu seslerin bir sıra halinde konulmasına ton denir." Müziğin varlıkbilimsel özyapısı da şu sözlerle dile gelir: "Müzik gök ve toprak arasında bir ahenktir. (...) Müzik gökten meydana gelir." Bu varlıkbilimsel belirleme antropolojik bir özellik kazanır; insanla varlık arasın- da müzik yoluyla bağ kurulur: "[Müzik] insan tabiatını uygun bir hale getiren bir unsurdur."Tonların etik bir etkisi vardır. Ahenkle oluşturulan müzik iyi ruhları yönetirinsanı etkileyen fena tonlar bozuk bir hava yaratır. "İyi tonlar insana tesir eder ve iyi bir hava yaratır." Müziğin etkisi yalnızca tek tek insanlarla sınırlı kalmaz bütün toplumuhükümetin yönetimini tüm ülkeyi ülkedeki işleri de kapsar. Müzik bozulursa tüm bu şeylerde bozukluk meydana gelir.

PYTHAGORAS

Pythagoras felsefesinde matematiğin ilkeleri olan sayılar aynı zamanda varlığın da ilkeleridir. Sayı varlıksal bir özyapıdadır. Tüm doğada ilk olan şey sayılardır. Sayılarda armoni özellikleri ve bağıntıları bulunur. Evren armoni ve sayıdır. Evren kendisinde egemen olan düzen ve uyum nedeniyle bir "kosmos" (düzen tüm-dünya düzeni) olarak adlandırılır. Hareket eden gök cisimleri belirli aralıklarla ses çıkarırlar. AristotelesPythagorasçıları kastederek şunları bildiriyor: "Birtakım kimselere göre bu kadar büyük cisimler hareket ederken ses çıkması gerekir zira yığınca denk olmadıkları ne de o hızla yol almadıkları halde bizim dünyamızdaki cisimlerde de bu görülüyor. (...) Bunları ve bir de (ayrı ayrı) aralıklara dayanan hızların musikice nispetleri olduğunu kabullendiklerinden yıldızların çepeçevre dönmelerinden doğan sesin harmonialı olduğunu söylüyorlar. - (Pythagorasçılara göre) bütün kosmos'a harmonia guarte (3 oranı) quinte (2 oranı)oktave ( 1:2 oranı) hükmeder."Pythagoras müzikteki uyumun tamamıyla sayıya dayandığını tellerin ya da borunun uzunluğu ile onlardan çıkan ses perdeleri arasında matematik bir bağıntının olduğunu bulgulayarak öne sürer. Bu buluşunu o yıldızlargüneş ve ay gibi gök cisimlerinin yeryüzüne uzaklığına da uygulayarak evrenin uyumlu sesler veren bir birlik oluşturduğu kanısına varır. Kozmik hareketin bu dönüşüne insan ruhu da uyar. Bunu Pythagoras insanın hiç şaşmayan bir yasaya uyarak çeşitli insan ve hayvan biçimlerine ebedi dönüşü olarak anladığı ruh-göçü öğretisiyle dile getirir. Böylece evren ve insan aynı bakış açısından aynı ezeli-ebedi yasaya uyarak kavranmış olur. Ayrıca Pythagorasçılar müzikteki ahengin etkilerini de sayıya da- yandırıyordu. Yerinde kullanıldığı takdirde müziğin sağlığa büyük yardımı olacağını kabul ediyorlardı. Vücudun temizlenmesi için nasıl hekimlik sanatı araç ise ruhun temizlenmesi için de müzik araçtır.

KLASİK YUNAN
Konfüçyüsçülerde ve Pythagorasçılarda gördüğümüz müziğin bir etki öğretisi olduğu anlayışı daha sonra Platon'da ve Aristoteles'te sürerek klasik Yunan müzik kuramını oluşturur. Bu kuramın çekirdeğini oluşturan bu ethos (ahlâk) öğretisinin başka bir deyimle duyusal etki öğretisinin temel düşüncesi şudur: Seslerin hareketi ile insan ruhunun hareketlerini gizemli bir benzerlik bağıntısından ötürü birbirine bağlayan müzikruh hareketlerini tutkuları sevinci ve hüznü yalnızca yansıtmaya değil aynı zamanda dinleyicide doğrudan doğruya yeniden meydana getirmeye yetilidir. Ancak dinleyicinin ruh yaşamı müzik yoluyla etkilenirse böylece bu sanat gizemli bir gücü de ele geçirmiş olur. O yanlış kullanılırsa kötü sonuçlar doğurabilir. Bu nedenle Platon (İÖ 428/7-348/7) tasarladığı ideal devletinde müziğin yeri üzerinde önemle durur. Ona göre devletin en yüksek ödevi yurttaşlarını erdeme uygun tarzda eğitmek yetiştirmektir. O halde sorulur: "Şimdi bu yetiştirme nasıl olacak? "Yanıt açıktır: "Beden için idman ruh için müzik"ten başka yol yoktur. Platon müzik eğitimine söz sanatlarını da dahil eder. Müzik ile sözün birlikte ele alınışı sonraki yüzyıllarda da süregelir. Platon'a göre "melodi üç şeyin karışımıdır: söz makam ritim."1 Söz konusunda ağlamalara vahlanmalara yer verilmez. Makam ve ritmin de sözlere uyması gerekir. Hüzünlü sözlere uyan karışık Lydia uzun Lydia ve benzerleri gevşek olan çözük denilen Ionia ve Lydia makamları yurttaşları gevşek sarhoş tembel yapacağından devlete sokulmayacaktır. Kabul gören makamlar ise biri savaş diğeri barış zamanındaki yaşama uygun biri sert diğeri yumuşak iki makamdır. Sazlar da buna göre seçilir. Her türlü makamı çala- bilen telli sazlara izin verilmez. Yalnızca lyra kithara bir de kırlarda çobanların çaldığı kavala bu devlette yer vardır. Ritmler de aynı ölçüye göre değerlendirilir. Değişik çok çeşitli ritimler istenmez; "hem yiğitçe hem de ölçülü bir hayata uygun olanları" benimsenir. Bütün bunlardan amaç müzik eğitimi sayesinde yurttaşların iyi bir insan olarak yetiştirilmesidir. Görüldüğü gibi Platon'da sanat ve müzik tamamen insanda bıraktığı duyusal etkiye göre etik açıdan değerlendirilir estetik kaygılar göz ardı edilir.

Aristoteles (İÖ 384-322) de sanatı ve müziği aynı açıdan görür. Onun müzik ve trajedi yoluyla dinleyicinin ruhunun kötü duygulardan temizlenmesi diye tanımlayabileceğimiz katharsis (temizlenme arınma) öğretisinde temel kaygı etiktir: "Tragedyanın ödeviuyandırdığı acıma ve korku duygularıyla ruhu tutkulardan temizlemektir." İzleyicisahnede canlandırılan bu tür duygular veren olaylarla özdeşleşmek suretiyle kendi içinde bulunan aynı tarz duygular dışarı çıkar böylece onlardan kurtulmuş olur. Aristotelesmüziği tragedyanın önemli bir öğesi olarak görür. Başka bir yerde de o müziğin ruh eğitiminde hoş vakit geçirmede tinsel tat almada oynadığı rol üzerinde durur. Ritim ve melodilerle çeşitli ruh hallerinin yansıtıldığını söyler. Bunların dinleyicide duygusal bir değişiklik meydana getirdiğini dile getirmekle Aristoteles müziğin duyusal etki öğretisini benimser.

Ton tarzlarının ve cinslerinin etik öğretisinin geç Yunan müzik kuramında daha sonraki gelişimi de aynıdır. Bu durum etiğinin dinsel-mistik genel gelişim yolunda geç antik ve erken Hıristiyan döneme uygun düşer. Ne ki müzik erken ortaçağda etiğin hizmetinde olmak yerine dinin hizmetinde rol almakla ancilla ecclesiae (kilisenin uşağı) damgasını alır. Anımsanmalıdır ki tüm ortaçağ boyunca dinsel dogmaların akılla kanıtlanması ödevini üstlenen felsefe de ancilla theologiae (ilâhiyatin uşağı) diye adlandırılır. Müzik Yunan'da etiğin hizmetinde iken ortaçağda dinin hizmetine girer.

Cicero'nun bir çağdaşı olan Philodemus (İÖ 110-40) ve daha sonra ünlü septiktus Empiricus (İS 200-250) Pythagorasçı Platoncu Aristotelesçi ve Stoacı öğretilere karşı yıkıcı bir eleştiriye yöneldiler; seslerin hareketleri ile ruhun hareketleri arasında içsel bir bağıntının bulunduğu biçimindeki duyusal etki öğretisinin temel görüşünün yalnızca bir kanı (doxa) olduğunu söylediler. Onlara göre tonlar kendi başlarına ruhun hareketlerini tek yönlü olarak meydana getirmeye veya yeniden yansıtmaya yetili değillerdir. Müziktonların bir oyunundan başka bir şey değildir. Tonlar ve ton kombinasyonları işitmenin dolaysız tat alımından başka bir ereğe sahip değildir. Bu kuramın izleri modern felsefede Kant'ın müzik estetiğinde görülür. Müzik estetiği hakkında septiklerin önemi onların duyusal etki öğretisinin olumsuz bir eleştirisini vermelerindedir. Onların bu oyun kuramının olumlu ilk adımları biçimselci bir müzik estetiğinden henüz uzaktır. Kendi başına ne antik duyusal etki öğretisi henüz bir içerik estetiğidir ne de septiklerin oyun öğretisi bir biçimsel estetiktir.