"DİYALEKTİK materyalizm denmesinin nedeni, doğa olaylarını ele alış biçimi, araştırma ve tanıma yöntemi diyalektik, ve doğa olaylarını yorumlayışı ve anlayışı, teorisi materyalist olduğu içindir."[1] I. YÖNTEM NEDİR?

"Yöntem"den, bir amaca varılan yol anlaşılır. Descartes, Spinoza, Hegel gibi en büyük filozoflar, yöntem sorununu özenle incelemişlerdi; çünkü, onlar, gerçeğe varmanın en usa-uygun yolunu bulmayı kendilerine iş edinmişlerdi. Marksistler, anlık ve aldatıcı görünüşlerin ötesindeki gerçeğe doğrudan bakmak isterler; bu yüzden, yöntemin onlar için (sayfa 43) çok büyük bir önemi vardır. Yalnız bir tek bilimsel yöntem, dönüştürücü, devrimci bir eylemi, bilimsel dünya anlayışı içinde oluşturmak olanağını sağlar.

Diyalektik, materyalist bir dünya anlayışına tamıtamına uygun gelen tek yöntem, işte bu yöntemdir.
Bu incelemenin önümüzdeki altı dersini diyalektik yönteme ayıracağız. Ama, kendimizi, özet niteliğinde bir başlangıçla bu işe hazırlamamız uygun olur. Diyalektik yöntem (bilimsel olan) ile metafizik yöntem (bilimsel olmayan) arasında bir karşılaştırma, bunu kolaylaştıracaktır.

II. METAFİZİK YÖNTEM

a) Nitelikleri..

Bir çift sarı ayakkabı satın aldık. Belli bir süre sonunda, birçok tamirden taban ve topuk pençesinden, yamalandıktan vb. sonra, artık bunların aynı olmadığının farkına varmaksızın, hala "sarı ayakkabılarımı giyeceğim" deriz. Ama biz, ayakkabılarımızın ansızın değişmesini önemsemiyoruz, onları, hiç değişmemiş olarak, aynısı olarak kabul ediyoruz.

Bu örnek, metafizik yöntemin ne olduğunu anlamamıza yardım edecektir. Böyle bir yöntem, Engels'in deyişiyle şeyleri "kesin biçimleriyle", değişmez olarak "meydana gelmiş gibi"[2] kabul eder. Hareket, ve bunun sonucu olarak, değişmenin nedenleri de, bu yöntemin dikkatinden kaçar.

Metafiziğin tarihsel bir incelemesini yapsaydık, bu inceleme, kendisi için yeterli olmayan gösterişsiz bir çift ayakkabıyı çok gerilerde bırakırdı. Kısaca belirtelim ki, "metafizik" sözcüğü, Yunanca, ötesi diye yorumlanabilen meta ve doğa bilimi demek olan fizik sözlerinden gelir. Metafiziğin konusu (özellikle Aristoteles'te), doğanın ötesinde bulunan varlığın incelenmesidir. Doğa, hareket halinde olduğu halde; doğaötesi (sayfa 44) varlık (doğaüstü varlık), değişmez ve sonsuzdur. Bazıları bu varlığa tanrı derler, bazıları ise Mutlak, vb... Yalnızca bilime dayanan materyalistler, bu varlığın imgesel olduğunu kabul ederler (9. derse bakınız). Ama eski Yunanlılar, hareketi açıklayamadıkları için, bazı Yunan filozofları, hareket halindeki doğanın da ötesine bir sonsuz ilke koymak zorunda kaldılar.

Şu halde metafizik yöntemden sözederken, hareketin ve değişmenin gerçeğini bilmeyen ya da bilmezlikten gelen bir yöntemi anlıyoruz. Ayakkabılarımızın artık aynı ayakkabılar olmadıklarını görmemek, metafizik bir tutumdur. Metafizik, durgunluk yararına hareketi, özdeşlik yararına değişmeyi bilmez. "Güneş altında yeni hiçbir şey yoktur" der. Kapitalizmin sonsuz olduğuna, kapitalizmin insanlarda oluşturduğu ya da sürdürdüğü kötülüklerin ve kusurların (ahlak bozukluğunun, bencilliğin, hunharlığın vb.) her zaman varolacaklarına inanmak, metafizikçi gibi uslamlamaktır. Metafizikçi, hayalinde, sonsuz, yani değişmez bir insan canlandırır.

Niçin? Çünkü, metafizikçi, insanı, çevresinden, toplumdan ayırır. Der ki: "Bir yanda insan, öte yanda toplum. Kapitalist toplumu yıkıyorsunuz, sosyalist bir toplumu kuracaksınız. Ya sonra? İnsan, insan kalacaktır." Burada metafiziğin bir ikinci çizgisini yakalıyoruz: Metafizik, gerçekte birbirinden ayrılmaz olanı, keyfi olarak ayırıyor. İnsan, gerçekte, toplumların tarihinin bir ürünüdür: İnsan, toplumun dışında değildir, ancak, toplumdadır. Metafizik yöntem, gerçekte birlik olanı ayırır. Şeyleri kesin [değişmez] olarak sınıflandırır. Ömeğin der ki: siyaset burada, sendika orada. Kuşkusuz siyaset ve sendika iki ayrı şeydir. Ama yaşam deneyimi bize gösteriyor ki, siyaset ile sendika, birbirlerinden çok az ayrılır. Sendikada olup bitenler siyaset üzerinde de etki yapar; ve tersine, siyasal eylemin de (devlet, partiler, seçimler, vb.) sendika üzerinde bir karşı etkisi vardır.

Bölmelere ayırma, metafizikçiyi, her durumda şöyle uslamlamaya götürür: "Bir şey, ya budur, ya şudur. Aynı zamanda (sayfa 45) hem bu hem şu olamaz." Örnek: Demokrasi diktatörlük değildir; diktatörlük demokrasi değildir. Öyleyse, bir devlet, ya demokrasidir, ya diktatörlüktür. Peki yaşam bize ne öğretiyor? Yaşam, bize bir ve aynı devletin aynı zamanda hem diktatörlük, hem demokrasi olabileceğini öğretiyor. Burjuva devlet, (örneğin Birleşik Devletler'de) bütün haklara, bütün iktidara sahip olan bir büyük para sahipleri azınlığı için demokrasidir; çoğunluk üzerinde, ancak aldatıcı hakları olan küçük insanlar üzerinde diktatörlüktür. Halk devleti (örneğin Çin'de), halk düşmanlarına karşı, devrimci zaferin iktidardan uzaklaştırdığı sömürücü azınlık için bir diktatörlüktür; büyük çoğunluk için, ezilmekten kurtulmuş emekçiler için demokrasidir.

Kısacası, metafizikçi, şeyleri kesin (değişmez) olarak tanımladıği için (şeyler ne iseler öyle kalacaklardır!), ve birbirlerinden özenle ayırdığı için, onları, tamamen uzlaşmaz olarak birbirinin karşısına koyar. İki karşıtın aynı zamanda olamayacağını düşünür. Bir varlık ya canlıdır, ya ölüdür, der. Bir varlığın aynı zamanda hem canlı, hem ölü olabilmesi, ona anlaşılmaz görünür: bununla birlikte, ömeğin, insan bedeninde, her an yeni hücreler, ölmekte olan hücrelerin yerlerini alırlar: bedenin yaşamı, açıkça bu karşıt güçler arasındaki sürekli bir savaşımdır.
Değişmenin reddi, ayrılmaz olanın ayrılması, karşıtların sistemli olarak dıştalanması, işte metafizik yöntemin çizgileri bunlardır. Bunları, önümüzdeki derslerde, diyalektik yöntemin özelliklerini belirleyen çizgilerin karşısına koyarak daha yakından inceleme olanağını bulacağız. Ama, daha şimdiden, gerçeğin araştırılmasına ve yeryüzünde eyleme gelince, metafizik yöntemin tehlikelerini sezebiliriz. Metafizik, gerçeğin sürekli değişen özünü, kaçınılmaz olarak, unutur: Sonsuz derecede zengin olan bu gerçeğin bir tek görünümü ile her karşılaştığında, onu görmek istemez, ve bütünü kısımlarından birine, bütün ormanı onu oluşturan ağaçlardan birine götürmek istemez. Diyalektiğin yaptığı gibi, kendini gerçeğe uydurmaz, ama canlı gerçeği kendi ölü çerçeveleri (sayfa 46) içine hapsolmaya zorlar. Başarısızlığa mahkum bir çaba.

Eski bir Yunan efsanesi, Procrust adlı bir haydudun kötülüklerini anlatır: Bu haydut kurbanlarını bir yatağa yatırırmış. Eğer kurbanı yatağa sığmayacak kadar büyükse, haydut, onun bacaklarını yatağın boyuna göre keser; eğer kurbanın boyu yataktan küçükse, ayaklarını gererek uzatırmış... İşte metafizik de gerçekleri böyle baskı altında tutar. Ama gerçekler inatçıdırlar.

B) Tarihsel anlamı.

Hareket halindeki nesneleri çizmeyi bilmeden, önce onları hareketsiz çizmeyi öğrenmek gerekir. Bu, biraz da insanlığın tarihidir. İnsanlık, henüz diyalektik bir yöntemi özümleyebilecek düzeyde olmadığı zamanlarda, metafizik yöntem ona büyük hizmetlerde bulundu.

"Hegel"in 'metafizik' yöntem dediği, verilmiş ve değişmez nesneler olarak düşünülen şeylerin incelenmesiyle uğraşmayı yeğleyen ve kalıntıları hâlâ zihinlere musallat olan eski araştırma ve düşünme yönteminin doğruluğu, zamanında, tarihsel olarak ortaya çıkmıştır. Süreçleri [yani hareketleri ve dönüşümleri] incelemeden önce şeyleri incelemek gerekiyordu. Bir şeyde oluşmuş değişiklikleri gözlemlemeden önce şu ya da bu şeyin ne olduğunu bilmek gerekiyordu. Ve bu, doğa bilimlerinde de böyle oldu. şeyleri, kesin biçimleriyle oluşmuş şeyler olarak ele alan eski metafizik, ölü ve canlı şeyleri kesin biçimleriyle oluşmuş olarak inceleyen bir doğa biliminin ürünü idi."[3]
Başlangıcında doğa bilimi başka türlü davranamazdı. İlkin, canlı türleri tanımak, onları özenle birbirlerinden ayırdetmek, sınıflandırmak gerekiyordu: bir bitki bir hayvan değildir, bir hayvan bir bitki değildir vb.. Fizikte de gene aynı: birbirine karıştırma tehlikesi karşısında ilkin ısıyı, ışığı, (sayfa 47) kütleyi iyice ayırmak, başlangıç için en basit olayların incelenmesine kendini vermek gerekiyordu. Bu yüzdendir ki, bilim, çok uzun bir süre hareketi çözümleyememiştir. Bilim asıl önemi dinginliğe verdi. Sonra, (Galilei ve Descartes'la birlikte) hareketin bilimsel olarak incelenmesine sıra gelince, ilkin hareketin en basit, en anlaşılır biçimiyle (yer değiştirme) yetinildi.
Ama, bilimlerin ilerlemeleri, onları metafiziğin çerçevelerini kırmaya götürüyordu.

"Ama, bu inceleme tarzı, kesin bir ilerlemenin, yani bizzat doğanın bağrında bu şeylerde oluşan değişmelerin sistemli bir biçimde incelenmesine geçişin olanakları yaratılıncaya kadar geliştiği zaman, işte o anda felsefe alanında da eski metafiziğin ölüm çanları çalmaya başladı."[4]

III. DİYALEKTİK YÖNTEM

a) Nitelikleri..

"Diyalektik, tersine, bununla yetinmez; o şeyleri ve kavramları, zincirlenmeleri, karşılıklı bağlantıları, karşılıklı etkileri ve bundan kaynaklanan değişiklikleri, doğuşları, gelişmeleri ve yokoluşları içinde gözönünde tutar."[5]
Bu yüzdendir ki, diyalektik, her noktada metafiziğe karşıdır. Diyalektik, ne dinginliği, ne de gerçeğin çeşitli görünümleri arasındaki ayrımı kabul etmediği için değil. Ama diyalektik, dinginlikte, gerçeğin göreli bir yönünü görür, oysa hareket mutlaktır; diyalektik bütün ayrımların da göreli olduğunu kabul eder, çünkü, gerçekte her şey şu ya da bu biçimde birbirine bağlıdır, her şey, aralarında birbirini etkileme durumundadır. Biz aşağıda, altıncı derste, diyalektiğin yasalarını inceleyeceğiz.
Hareketi (yalnız basit bir yer değiştirmeyi değil, sıvı olan (sayfa 48) suyun, su buharı olarak gaz haline geçişi gibi durum değiştirmelerini de), bütün biçimleriyle dikkate alan diyalektik, hareketi, karşıtların savaşımı olarak açıklar. Bu, diyalektiğin en önemli yasasıdır (5, 6 ve 7. derslerimizi buna ayıracağız). Metafizikçi, karşıtları tecrit eder, sistematik olarak bağdaşmaz kabul eder. Diyalektik, karşıtların biri olmadan ötekinin de olamayacağını ve her hareketin, her değişikliğin, her biçim değiştirmenin, karşıtların savaşımıyla açıklandığını ortaya koyar. Bu dersin II. kesiminde bedenin yaşamının yaşam güçleri ile ölüm güçleri arasındaki sürekli savaşımın ürünü olduğunu, yaşamın durmaksızın ölüme karşı zafer kazandığını, ölümün durmaksızın bu zaferi elde etmeye uğraştığını belirtmiştik.
"... her organik varlık, her an, hem aynı, hem aynı-olmayan şeydir; her an, yabancı maddeleri özümler ve başka yabancı maddeleri dışarı atar, her an vücudundaki hücreler yokolur ve yeni hücreler oluşur: azçok uzun bir zaman sonunda, bu vücudun maddesi tamamen yenilenir, başka madde atomları ile değiştirilir; öyle ki, her organik varlık hem hiç değişmez, hem de bir başkasıdır. Şeylere biraz yakından bakınca, bir çelişkinin, olumlu ve olumsuz gibi iki kutbunun, karşıt oldukları kadar ayrılmaz da olduklarını ve bütün antitez değerlerine karşın, karşılıklı olarak birbirlerine karıştıklarını; aynı biçimde, neden ve sonucun, ancak özel bir duruma uygulandıklarında geçerliği bulunan kavramlar olduklarını, ama bu özel durumu, dünyanın bütünü ile genel bağlantısı içinde düşünmeye başladığımız andan başlayarak, bu kavramların, neden ve sonuçların sürekli olarak görev değiştirdikleri, şimdi ya da burada sonuç olanın, başka yerde ya da daha sonra neden, ve vice versa durumuna geldiği, evrensel karşılıklı etki görünümü içinde birleştiklerini, birbirlerine dönüştüklerini de görürüz."[6](sayfa 49)

Toplum için de durum aynıdır: karşıtların savaşımının toplum içinde sınıf savaşımı biçiminde bulunduğunu göreceğiz. Bundan başka, düşüncenin devindiricisi de, karşıtların savaşımıdır (altıncı dersin III. kesimine bakınız).

B) Tarihsel oluşumu.

Diyalektiğin ilk taslağını yapmak onuru, Yunan filozoflarınındır. Onlar, doğayı bir bütün olarak anlıyorlardı. Herakleitos, bu bütünün durum değiştirdiğini öğretiyordu: biz, hiçbir zaman aynı ırmaka girmiyoruz, diyordu. Yunan filozoflarında özellikle savaşımın verimliliğini önemle belirten Platon'da karşıtların savaşımı büyük bir yer tutar: karşıtlar birbirlerini doğururlar.[7] Diyalektik sözü, doğrudan doğruya Yunancadan gelir: dialegein — tartışmak; karşıt fikirlerin savaşımını ifade eder.

Çağdaş dönemin en güçlü filozoflarında, özellikle Descartes ve Spinoza'da en parlak diyalektik uslamlama ömeklerini buluruz.

Ama, diyalektik yöntemi ilk kez, dahice ifade edecek olan, büyük Alman filozofu Hegel'dir (1770-1831); Hegel'in yapıtı, hemen Fransız Devrimini izleyen dönemde gelişip ortaya çıkacaktır. Fransa'da, kendisinin sonsuz olduğuna inanan feodal toplumu alaşağı ederek zafere ulaşan burjuva devrimin hayranı olan Hegel, fikirler alanında da buna benzer bir devrim yapar; metafiziği ve onun sonsuz gerçeklerini tahtından indirir. Gerçek, her olgunun ilk nedenlerinin bir dermesi değildir. Tarihsel bir süreçtir, bilginin alt derecelerinden üst derecelerine geçiştir. Gerçeğin hareketi, ancak kendi öz sonuçlarını durmadan eleştirmek ve onları aşmak koşuluyla ilerleyebilen bilimin kendi hareketidir. Ve böylece görüyoruz ki, Hegel'e göre her dönüşümü oluşturan şey, karşıtların savaşımıdır.
Bununla birlikte Hegel, idealistti. Yani, ona göre, doğa (sayfa 50) ve insan tarihi yaratılmamış Fikrin (Idée) kendini göstermesinden, açığa vurmasından başka bir şey değildir. Demek ki, hegelci diyalektik salt tinsel alanda kalır.

Marx (ki, önce Hegel'in öğretilisi olmuştu), diyalektikte tek bilimsel yöntemi tanımayı bildi. Ama, aynı zamanda materyalist olarak, onu doğru koymayı da bildi: Maddi evreni Fikrin bir ürünü sayan idealist dünya anlayışını reddeden Marx, diyalektiğin yasalarının maddi dünyanın yasaları olduğunu, ve düşüncenin diyalektik oluşunun insanların bu dünyanın yabancısı olmamalarından, bu dünyaya katılmış ve onun parçası olmalarından ileri geldiğini anladı.

"Hegel'de, diyor Marx'ın dostu ve uğraş arkadaşı Engels, doğada ve tarihte kendini gösteren diyalektik gelişme, yani zikzak halindeki bütün hareketler ve bütün ani geri çekilmeler boyunca kendini ortaya çıkaran aşağıdan yukarıya doğru ilerlemenin nedensel zincirlenişi, demek ki, Fikrin bütün sonsuzluk boyunca nerede olduğu bilinmeyen, ama her halde, düşünen her insan beyninden bağımsız olarak süregiden özerk hareketinin kopyasıdır ancak. İşte çıkarılıp atılması sözkonusu olan, bu ideolojik tersyüz olma durumuydu. Biz yeniden beynimizin düşüncelerini, onları Mutlak Fikrin şu ya da bu derecede yansıları olarak, gerçek nesneler sayacağımız yerde, onları materyalist açıdan nesnelerin yansıları olarak kavradık. Bundan ötürü, diyalektik, dış dünya için olduğu kadar insan düşüncesi için de hareketin genel yasalarının —temelde özdeş olan ama ifadede birbirinden ayrılan, insan beyni onları bilinçli olarak uygulayabildiği halde, doğada ve şimdiye dek büyük bölümüyle insanın tarihinde de bu yasaların yalnız bilinçsiz olarak görünüşte sonsuz bir dizi raslantılar içinde dış zorunluluk biçiminde kendilerine yolaçmaları anlamında birbirinden ayrılan iki yasalar dizisinin— bilimine indirgeniyordu. Ama bu yolda Fikrin kendisinin diyalektiği gerçek dünyanın diyalektik hareketinin yalnızca basit bir bilinçli yansısı haline geldi ve böylelikle Hegel'in diyalektiği başı yukarda olmak üzere doğrultuldu, ya da daha tam ve doğru bir deyişle, başının üzerinde dururken yeniden ayakları (sayfa 51) üzerine kondu."[8]

Kısacası, Marx, hegelci sistemin "usa-uygun çekirdeğini", yani diyalektiği alıkoyarak idealist kabuğunu attı. Bunu, Kapital'in ikinci sonsözünde kendisi de açikça söylüyor (Ocak 1873):
"Benim diyalektik yöntemim, hegelci yöntemden yalnızca farklı değil, onun tam karşıtıdır da. Hegel için insan beyninin yaşam süreci yani düşünme süreci —Hegel bunu'Fikir' ("Idea") adı altında bağımsız bir özneye dönüştürür— gerçek dünyanın yaratıcısı ve mimarı olup, gerçek dünya, yalnızca 'Fikir'in dışsal ve görüngüsel (phénomenal) biçimidir. Benim için ise tersine, fikir, maddi dünyanın insan aklında yansımasından ve düşünce biçimlerine dönüşmesinden başka bir şey değildir."[9]
Marx ve Engels bu diyalektik anlayışı, kesin olarak tersine döndürmeyi nasıl başardılar? Bunun yanıtı onların yazılarındadır. Onları, diyalektiğin nesnel bir temeli olduğunu düşünmeye götüren, 18. yüzyılın sonu ile 19. yüzyılın ilk on yıllarında, doğa bilimlerindeki ilerleyiştir.

Bu konuda üç büyük buluşun belirleyici bir rolü olmuştur:
1. En karmaşık organizmaların gelişmelerinin başlangıcı olan canlı hücrenin bulunuşu.
2. Enerjinin dönüşümünün bulunuşu: ısı, elektrik, mıknatıs, kimyasal enerji vb. aynı maddi gerçeğin nitel bakımdan farklı biçimleridirler.
3. Darwin'e borçlu bulunulan dönüşümcülük. Taşıllar biliminin (paleontolojinin) ve hayvan yetiştiriciliğinin verilerine dayanarak, dönüşümcülük, bütün canlı varlıkların (insanın da) doğal bir evrimin ürünleri olduğunu gösteriyordu. (Darwin'in Türlerin Kökeni, 1859.)

Zamanın bilimlerinin tümünde olduğu gibi (örneğin, (sayfa 52) güneş sistemini bir bulutsudan başlatarak açıklayan Kant ve Laplace'ın varsayımı; ya da yeryuvarlağının tarihini yeniden düzenleyen yerbilimin doğuşu gibi), bu buluşlar da, doğanın diyalektik niteliğini, zorunlu yasalara göre, durmadan yeni yönler doğurarak gelişen, oluş halindeki sınırsız bir bütünün birliği olarak aydınlığa çıkarıyordu; insan türü ve insan toplumu, bu evrensel oluşumun bir anıdır.

Marx ve Engels'in vardıkları sonuç, derin bir şekilde diyalektik olan bu gerçeği anlamak için, dünyanın birliğini önleyen ve onun hareketini donduran metafizik yöntemden vazgeçmek gerektiği oldu; şu, Hegel'in nesnel temellerini ortaya koymadan üne kavuşturduğu yöntem, diyalektik bir yöntem gerekliydi.
Demek ki, diyalektik yöntem, Marx ve Engels tarafından dışardan, keyfi olarak geliştirilmiş değildi. Marx ve Engels, diyalektik yöntemi, diyalektik olan nesnel doğayı konu olarak aldıklarına göre, bilimlerin kendisinden çıkardılar.[10]

Bunun içindir ki, Marx ve Engels, bütün ömürleri boyunca, bilimlerdeki ilerlemeyi çok yakından izlediler; böylece diyalektik yöntem de, evren bilgisi derinleştiği ölçüde belirlendi, kesinleşti. Marx ile (ki, kendi yönünden, ekonomi politiğin temellerine inerek, Kapital'i kaleme alıyordu) anlaşma içinde Engels, uzun yıllarını, felsefenin ve doğa bilimlerinin özenle incelenmesine ayırdı. Böylece, 1877-78 yıllarında Anti-Dühring'i[11] yazdı. Engels, engin bir tahlil yapıtını, (sayfa 53) Doğanın Diyalektiği'ni[12] yazmaya başlamıştı; diyalektik yöntemle dikkat çekici bir şekilde aydınlatılan çağının bilimlerinin düzeyini saptayan bu yapıtın birçok bölümleri kalmıştır.

Diyalektik yöntemin bu verimliliği, gittikçe daha çok genişleyen bir hareketle, her bilim kolundan sayısız bilginleri marksizme kazandıracaktı. Fransa'da bu bilginlerin klâsik örneği, aynı zamanda büyük bir yurttaş, hayran olunası bir yurtsever olan büyük fizikçi Paul Langevin'dir.

Diyalektik yöntemin bu verimliliği, bizzat Marx ve Engels'le de yararlılığını gösterecekti. Düşünce adamı oldukları kadar, savaşan devrimciler olan Marx ve Engels, onlardan önce gelen en dahi kişilerin doğru olarak koyamadıkları sorunu, diyalektikçi oldukları için, çözümlediler: materyalist diyalektiği insanlık tarihine uygulayarak, gerçekte (genel teorisi tarihsel materyalizm olan) toplumlar bilimini kurdular. Bu temel buluşun nasıl yapıldığını göreceğiz (ondördüncü ders). Bununla, sosyalizme, bilimsel bir temel sağlıyorlardı.

Öyleyse, burjuvazinin, sınıf çıkarlarından dolayı, diyalektiğe karşı savaş açmış olmasını anlamak kolaydır. "... usa-uygun biçimiyle diyalektik, burjuvazi ile onun doktriner sözcüleri için bir rezalet ve iğrençliktir, çünkü şeylerin mevcut bugünkü durumunu olumlu yanlarıyla kavrar, aynı zamanda bu durumun yadsınmasını, onun kaçınılmaz çöküşünün anlaşılmasını içerir; çünkü diyalektik, tarihsel olarak gelişmiş olan her toplumsal biçimi, akışan bir hareket içinde görür ve bu yüzden, onun geçici niteliğini, onun anlık varlığından daha az olmamak üzere hesaba katar; hiçbir şeyin zorla kabul ettirilmesine izin vermez, özünde eleştirici ve devrimcidir."[13] (Italikler bizim, -G.B.-M.C.)
Bunun içindir ki, burjuvazi metafizikte kendine sığınak arar; bunu göstermek olanağını bulacağız. (sayfa 54)

IV. FORMEL MANTIK VE DİYALEKTİK YÖNTEM

Bu ilk dersi mantık üstüne birkaç gözlemle biraz daha uzatmak yararlı olur.
Bilimlerin, başlangıç dönemlerinde ancak metafizik bir yöntem kullanabildiklerini (II. kesim, B) görmüştük.
Bu yöntemi genelleştirerek, Yunan filozofları (özellikle Aristoteles), kendini yanılgılardan korumak için, düşüncenin her durum ve koşul altında izlemek zorunda olduğu birtakım evrensel kurallar ortaya koymuştu. Bu kuralların birliğine mantık adı verildi. Mantığın konusu, gerçeği araştırmada düşüncenin izlemesi gereken ilkelerin ve kuralların incelenmesidir. Bu ilke ve kurallar, bir fanteziden ibaret değildirler, insanın doğa ile yinelenen alışverişinden ortaya çıkarlar: insanı "mantıklı" kılan, insana gelişigüzel herhangi bir şeyin yapılamayacağını öğreten doğadır!
İşte formel mantık denen geleneksel mantığın üç bellibaşlı kuralı:
1. Özdeşlik ilkesi: bir şey, kendisiyle özdeştir. Bir bitki bir bitkidir; bir hayvan bir hayvandır. Yaşam yaşamdır; ölüm ölümdür. Mantıkçılar bu ilkeyi formülleştirerek a, a'dır, derler.
2. Çelişmezlik ilkesi: bir şey aynı zamanda hem kendisi, hem karşıtı olamaz. Bir bitki hayvan değildir; bir hayvan bir bitki değildir. Yaşam ölüm değildir; ölüm de yaşam değildir. Mantıkçılar buna a, a-olmayan değildir, derler.
3. Üçüncünün dışarılması ilkesi (ya da üçüncü durumun dıştalanması): birbirinin karşıtı iki olanak arasında bir üçüncünün yeri yoktur. Bir varlık, ya bitkidir ya hayvandır: üçüncü olanak yoktur. Yaşamla ölüm arasında seçim yapmak gerekir, üçüncü bir durum yoktur. Eğer a ve a-olmayan birbirinin karşıtı ise, aynı bir nesne ya a'dır, ya a-olmayan'dır.

Bu mantık geçerli midir? Evet, çünkü, yüzyıllar boyunca biriktirilmiş deneyimi yansıtır. Ama araştırma derinleştirilmek istendiği andan başlayarak yetersizdir. Gerçekten de, (sayfa 55) yukarda sözü edilen ömekleri yeniden ele alacak olursak, kesinlikle hayvanlar ya da bitkiler kategorisinde sınıflandırılamayan canlı varlıkların varoldukları ortaya çıkar. Bu varlıklar, hem biri, hem ötekidirler. Aynı şekilde, ne mutlak yaşam, ne mutlak ölüm vardır: her canlı varlık, her an ölüme karşı savaşımda kendi kendini yeniler; her ölüm kendi içinde yeni bir yaşamın öğelerini taşır (ölüm, yaşamın ortadan kaldırılması değildir, bir organizmanın çözülüp dağılmasıdır). Belirli sınırlar içinde geçerli olan klâsik mantık demek ki, gerçeğin daha derinliğine inme gücünde değildir. Bu mantıktan, verebileceğinden fazlasını istemek, işte bu, tam metafiziğin içine düşmektir. Geleneksel mantık kendi niteliği gereği olarak yanlış değildir, ama onu kendi sınırları dışında da uygulamak hevesine kapılınırsa yanlışlığa neden olur.

Bir hayvanın bir bitki olmadığı doğrudur; çelişmezlik ilkesine uygun olarak, onu buna, bunu ona karıştırmaktan sakınmak gerektiği de doğrudur ve doğru olarak kalır. Diyalektik, karışıklık, şeyleri birbirine karıştırma değildir. Ama diyalektik, bazı varlıkların hayvan ve bitki oldukları noktada hayvan ile bitkinin, gerçeğin birbirinden ayrılmaz iki görünümü oldukları da doğrudur der (karşıtların birliği).
Bilimlerin şafağında kurulmuş olan formel mantık, günlük kullanım için yeterlidir: sınıflandırmaya, ayırmaya olanak sağlar. Ama tahlili daha ileri götürmek istediğimizde artık yeterli değildir. Niçin? Çünkü gerçek, harekettir ve özdeşlik mantığı (a, a'dır), fikirlerin, gerçeği kendi hareketi içinde yansıtmasına olanak vermez. Çünkü, öte yandan, beşinci derste göreceğimiz gibi, bu hareket, iç çelişkilerin ürünüdür; ve özdeşlik mantığı, karşıtların birliğinin ve birinden diğerine geçişin kavranılmasına olanak vermez.

Kısacası, formel mantık, gerçeğin en yakındaki görünümlerine varabilir ancak. Diyalektik yöntem daha öteye gider, bir sürecin bütün görünümlerine ulaşmayı kendine amaç edinir.
Diyalektik yöntemin, bilen, anlayan düşüncenin yasalarına uygulanmasına diyalektik mantık denir. (sayfa 56)


Dipnotlar

[1] Stalin, "Diyalektik Materyalizm ve Tarihsel Materyalizm", Leninizmin Sorunları, Sol Yayınları, Ankara 1992, s. 651.
[2] Friedrich Engels, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, Sol Yayınları, Ankara 1992, s. 44; K. Marx, F. Engels, Felsefe İncelemeleri, Sol Yayınları, Ankara 1979, s. 47.
[3] Friedrich Engels, Ludwig Feuerbach ve Klâsik Alman Felsefesinin Sonu, Sol Yayınları, Ankara 1992, s. 43-44; K. Marx, F. Engels, Felsefe İncelemeleri, Sol Yayınları, Ankara 1979, s. 47-48; K. Marx, F. Engels, Din Üzerine, Sol Yayınları, Ankara 1995, s. 233.
[4] Friedrich Engels, Ludwig Feuerbach.... s. 44; K. Marx, F. Engels, Felsefe İncelemeleri, s. 48; Din Üzerine, s. 233.
[5] Friedrich Engels, "Anti-Dühring İçin Elyazmaları", Anti-Dühring, Sol Yayınları, Ankara 1995, s. 481.
[6] Friedrich Engels, Anti-Dühring, Sol Yayınları, Ankara 1995, s. 66. Nedenin etki ve etkinin neden halini aldığı bu karşılıklı etkilemenin iki basit örneği. Denizlerin ve ırmakların suyu, buharlaşma sonucu bulutları oluşturur; bulutlar da yoğunlaşarak tekrar toprağa düşen yağmur haline gelir. Kalbin harekete getirdiği kan ona oksijen sağlayan ciğerlere gereksinme duyar. Ciğerler ise kan dolaşımı olmadan çalışamaz.
[7] Platoncu diyalektiğin çok guzel bir örneği, anlaşılması oldukça kolay olan, Platonun en ünlü diyalogları Phedon'da verilmektedir.
[8] Friedrich Engels, Ludwig Feuerbach..., s. 42; K Marx, F. Engels, Felsefe İncelemeleri, s. 45-46; Din Üzerine, s. 231-232.
[9] Karl Marx, "Almanca İkinci Baskıya Sonsöz", Kapital, Birinci Cilt, Sol Yayınları, Ankara 1993, s. 28. Buradaki "yaratıcı" sözcüğü, "fikrin dış görünüş biçimi" anlamına gelir (Hegel için fikir, şeylerin özüdür).
[10] Dünyayı materyalistçe anlayış tarzlarını benimsediğine göre Marx'ın doğrudan doğruya kendi ataları saydığı 18. yüzyılın Fransız materyalistleri (Diderot, Holbach, Helvétius) diyalektik yöntemi bulamamışlardı. Çünkü, 18. yüzyılın bilimi bunun için yeterli değildi. Canlı madde bilimleri o dönemde, henüz çocukluk çağındaydılar: bu bilimlerin eksiksiz diyalektik bir fikir olan evrim fikrini (bir türden başka bir tür haline gelişi) getirmekle, diyalektik materyalizmin şekillenmesinde oynadıkları büyük rolü gördük. 18. yüzyılda egemen bilim, ancak hareketin en basit şeklini, yer değiştirmesini bilen, usa-uygun mekanik idi (Newton); bu durumda evren, ancak durmadan kendi kendini yineleyen bir saatle kıyaslanabilirdi.
18. yüzyıl materyalizmine mekanist denmesi bu yüzdendir; değişmeyi kavramadığına göre bu bakımdan metafiziktir; bu materyalizm, özellikle karşıtların çatışmasını reddeder. 9. derste mekanist (metafizik) materyalizmi ayrıntılı olarak ele alacağız.
[11] Friedrich Engels, Anti-Dühring, Sol Yayınları, Ankara 1995.
[12] Friedrich Engels, Doğanın Diyalektiği, Sol Yayınları, Ankara 1996.
[13] Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, s. 29.