1. İNSANGÜCÜ SORUNU Kalkınmada insangücü tahminleri özellikle uzun vadeli olarak yapılır¬ken, gözönünde tutulacak önemli nokta, vasıflı elaman yetiştirmek için gere¬kecek sürenin uzunluğudur. Bir ilim adamının, bir mühendisin yetişebilmesi, eğitilebilmesi için yaklaşık olarak yirmi seneye ihtiyaç vardır. Efektif ve¬rimli sürenin ise bundan çok daha fazla olabileceği söylenebilir. Eğitim sis¬teminin hiyerarşik bir maliyet - hasıla yapısına sahip olduğunu düşünürsek, insangücünün ekonomiye olan katkısının eğitim dönemi ve okul sonrasından itibaren yükselen bir trende sahip olacağını belirtebiliriz, insangücü arzının belirli sahalarda bir fazlaya sahip oluşu, diğer bazı sahalarda ise, bir açıkla karşılaşılması, birçok ülkenin karşı karşıya bulunduğu bir problemdir. Ge¬nellikle, gelişmekte olan ülkelerin mesleki ve teknik insangücü açığı buna bir örnektir. Önemli olan, kalkınma için gerekli gelişmeye en uygun katkısı bulunabilecek sahalarda bir insangücü arzının görülmesidir, belirli sahalarda bir fazlaya sahip oluş, diğer bazı sahalarda ise, bir açıkla karşılaşılması, bir¬çok ülkenin karşı karşıya bulunduğu bir problemdir. Genellikle, gelişmekte olan ülkelerin mesleki ve teknik insangücü açığı buna bir örnektir. Önemli olan, kalkınma için gerekli ve gelişmeye optimum katkısı bulunabilecek sahalarda bir insangücü eksikliğinden ziyade, fazlasının bulunmasıdır.
Eksikliğin bulunması halinde, belirli bir öğrenim süresi kadar ekono¬minin talep ettiği vasıfta insangücü arzında yetersizlik olacak ve insangücü fazlalığı bulunduğu takdirde, örgün eğitimi gerektirmeyen sahalarda, hizmet-içi ve hizmet öncesi eğitimden faydalanarak fazla insangücünün verimli olabilecek sahalara aktarmak gerekecektir. Hizmet içi eğitim yoluyla elde edilebilecek bilgi ve kabiliyetlerin örgün eğitim yoluyla elde edilmesi, vaz¬geçilen kazanç miktarını arttırmakta ve eğitim maliyetini yükseltmektedir. İnsangücü fazlasının, ihtisas sahasına ters düşmeyecek sahalarda kullanılma¬sı sonucunda, insangücü, o sahada beklenen verimi verebiliyorsa, o takdirde, insangücü arzında elastikiyet vardır, denebilir. İnsangücünün, ihtisasının dışına çıkmaksızın -meselâ, bir makine teknisyenin hizmet-içi eğitim göre¬rek uçak sanayi ile ilgili bir işyerinden istihdamında olduğu gibi- başka bir iş ve işyerinde verimli çalışabilmelidir. Beşeri kapitalin beşeri oluşu, in¬sanla birlikte bir anlam taşıması ve insanla birlikte var oluşudur. Beşeri kapital fert ile birlikte hareket etmekte ve üretimde ferde yardımcı olmak¬tadır.

İnsangücü fazlasının, herhangi bir verim düşüşüne sebep olmaksızın başka bir işte değerlendirilebilmesi, beşeri kaynak bakımından gelişmiş ül¬kelerde görülebilmektedir. Çünkü, bu ülkelerde eğitim genel, mesleki ve teknik alanda sağladığı asgari eğitim seviyesi, fertlere bu esnekliği kazan¬dırmaktadır. Beşeri kaynakların gelişmiş, olmasının taşıdığını anlam, sosyal ve ekonomik hayat için gerekli insangücünün yeterliliği kadar, o insangücünün kalkınmaya en yüksek katkıda bulunması ve yerinde istihda¬mıdır. Bir sahada gerektiğinden fazla İnsangücü arzı, işsizlikle bir süre veya sürekli de olsa karşı karşıya bulunmayı gerektirecektir. İnsangücü fazlası, eğitimin bedelini yükseltmektedir. Çünkü, daha fazla kişi eğitimden istifade etmiş olmaktadır. Ancak, eğitimden istifade edenlerin iş bulamamaları, eği¬tim yatırımlarının verimini azaltır.

Gelişmemiş ülkelerde ekonominin massedemediği işgücü fazlası, işsiz kütlesini arttırmakta ve diplomalı işsizlerden bahsedilmektedir. İstihdam edilenlerin bir bölümü de gizli işsiz olmaktadır.
Gelişmekte olan bir ülkenin amacı, yüksek vasıflı insangücünü sade¬ce nicelik olarak arttırmak olmamalıdır. Aksine, eğitim masraflarını en aza indirmek, maharet ve vasıf kazanma yolunun elde edilmesinde değişik yollar aramak gerekir. Eğitim harcamalarının arttırılması ile eğitimden beklenen hasılanın da yükseleceği anlamı çıkmaz. Daha fazla harcama ve maliyetlerin kabarması karşısında insangücünün kalite ve kantite yönü ağır basmalıdır.

İnsangücü sorununun bilhassa gelişmekte olan ülkeler açısından nite¬lik ve nicelik olarak yeterli seviyeye yükseltilerek çözümü de yeterli değil¬dir. Nitelik ve nicelik bakımından yeterli hale gelen ve kalkınmaya en uygun katkıda bulunacak insangücünün, aynı zamanda, ekonominin ihtiyaç duydu¬ğu sahalarda bulunması da şarttır. Gelişmekte olan ülkelerin orta vasıflı ve vasıflı teknik eleman açığı ile karşıya bulunmaları, bu ülkelerin karşılaştıkla¬rı en önemli darboğazlar arasında bulunmaktadır.

Gelişmekte olan ülkelerde ortaya çıkan İnsangücü arz ve talebindeki dengesizliklerin normal sayılması gerektiği, bunun zamanla adeta pazar me¬kanizması içinde dengeye kavuşabileceği şeklindeki görüşlerin, eğitim planlaması yoluyla müdahale yapılmadan, bilhassa beşeri kaynakları geliş¬memiş azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler için taşıdığı gerçek payı, şüphe ile karşılanabilir. İnsangücü açığının yanısıra, gelişmekte olan ülkeler beyin göçü de vermektedirler. Beyin göçü konusu, günümüzde o derece önem kazanmıştır ki, artık "Beyin Göçü Ekonomisi", "Beyin Göçü Sosyolojisi" adını taşıyan eserlere sık sık rastlanmaktadır256.

Beyin göçüne konu olan insan unsurunun göç olgusu içinde yer alma¬sı, çağımızda eğitimin sosyal hareketlilik üzerinde etkili olmasıyla ortaya çıkmıştır. Yirminci Yüzyıl eğitim alanında büyük adımların atıldığı ve fertle¬rin eğitim yoluyla yükselebildikleri bir çağdır. Böylece, fertler sosyal statüle¬rini gördükleri eğitime göre kazanır olmuşlar, doğuştan elde edilen statüler önemlerini yitirmişlerdir. Her ne kadar aileden ve sosyal miras yoluyla elde edilen özellikler statüye yardımcı olursa da, eğitim yoluyla meslek kazan¬mak çağımızın temel özelliklerindendir.

Sanayi İnkılâbından sonra eski orta sınıf olarak bilinen esnaf, sanat¬kâr, küçük çiftçi gibi mesleklerin yanısıra, yeni orta sınıflar olarak doğan beyaz yakalılar ellerinde herhangi bir üretim aracı mülkiyeti olmamasına rağmen, orta sınıfların kalabalıklaşmasını ve yaygınlaşmasını sağlamıştır. Her ne kadar bazı kaynaklarda gelişmiş ve sanayileşmiş ülkeler orta sınıf toplumları olarak değerlendiriliyorsa da, bu toplumlarda alt sınıflar, alt-orta gibi yeni tabakalaşma modelleri de mevcuttur. Yeni orta sınıflar sanayileş¬meye paralel olarak artan ihtisaslaşmış bilgi ve kabiliyeti gelişmiş yönetici özellikler taşıyan mesleklere sahip olanlardan meydana gelmektedir. Ücret¬liler grubuna sokulan ve tahminleri altüst eden bu yeni meslek dallarındaki sayı patlaması, ihtisaslaşmış insangücünü ön plana çıkarmıştır. Farklı vasıf sayıda insangücü ihtiyacı ekonomik gelişmeye ve sanayileşmeye paralel olarak artmıştır. Ondokuzuncu Yüzyıl başlarında ve ortalarındaki sadece beden gücüne dayanan vasıfsız işçi de zamanla değişti. Böylece, az vasıflı, orta vasıflı ve vasıflı işçiler şeklinde bir kademelenme görülmüştür. Gelişti¬rilmiş eğitim metodları ile sürekli olarak niteliği geliştirilen insan unsuru bilgi birikimine uğramış ve eğitim yoluyla mesleki hareketliliğe sahip ol¬muştur.

Çalışanlarda yukarı doğru sosyal hareketliliğin görüldüğü çağımızda insangücü kaynaklarının gerek sayı, gerek nitelik olarak gelişmişliği sosyal gelişmenin de bir göstergesi haline gelmiştir. Özellikle, gelişmiş ülkelerde ortalama teknik bilgi seviyesinin arttı ve insangücü kaynaklarının gelişmişli¬ğine tanık olunmuştur.

Çalışanların proleterleşeceği; orta sınıfın ortadan kalkacağı, zamanla insan emeği yerine geçecek makine dolayısıyla çalışanlarda yabancılaşma-nın artacağı, sınıfsız bir toplum yaratılacağı varsayımları, XIX. Yüzyıl düşünürlerini fazlasıyla işgal etmiştir. Oysa, çalışanlarda vasıf gerilemesi yerine, vasıf kademelenmesi görülmüş, ikili tabakalaşma yerini çoğulcu sosyal tabakalaşmaya bırakmıştır. Özellikle, sanayi kesiminde çatışma-uzlaşma-uyum" sürecini izleyen menfaat çatışmaları çalışma hayatında kurumlaşmaya da uğramıştır. Böylece, uzlaşılamaz menfaat çatışmaların¬dan bahsedebilmek zorlaşmıştır. Burjuvazinin bünyesinde ücretliler grubu artan bir orana sahip olmuş, meslekdeki mevkii bakımından şehirli nüfusun büyük bir bölümünü kapsar hale gelmiştir. İnsanlık tarihi de dayanışmanın, işbölümünün ve milli menfaatlerin tarihi olmuştur. Sınıf çatışmalarının insanlığın kaderi olamıyacağı ve sınıflar arasında tahta perdelerin bulun¬madığı gerçeği farkedilebilmiştir. Artık, modern proleterler, insanlık tari¬hinin nasıl olması gerektiği konusunda hayali toplum modelleriyle uğra¬şanlar olmuşlardır.

İnsangücü kaynaklarının gelişmesine nitelik ve nicelik artışına rağ¬men, ihtisaslaşmış aydına olan talep hızla yükselmiş ve buna paralel olarak da istihdam imkânları artmıştır. Vasıflı emeğin farklı kademelerde arzının artışına rağmen, gelişmiş ülkeler; bilgi ve kabiliyeti geliştirilmiş yükse va¬sıflı emeğin gelişmekte olan ülkelerden ithalinden de vazgeçememişlerdir. Gelişmiş ülkeler için fiziki kapitalden daha önemlisi, beşeri kapital ve onu geliştirmek olmuştur. Çünkü, sanayileşme ve hatta ileri sanayi toplumu hali¬ne gelebilmek en azından fiziki kapital kadar, beşeri faktöre de önem verme¬ği gerekli kılmıştır. Beşeri kapital insanın bir parçasıdır. Beşeridir; çünkü insanla birlikte bir değer ve anlam taşımaktadır. Kapital oluşu ise, gelecekte düşünülen çeşitli tatmin ve isteklerin gerçekleşmesini sağlayacak bir kaynak oluşundandır . Nitekim, beşeri faktörün geliştirilmesini en azından fizik faktördeki iyileştirme kadar gerekli bulan çevreler eğitimden bir "sektör" ve "yatırım" yönü ağır basan bir faaliyet olarak bahsetmektedirler258. Ülkelerin sosyal ve ekonomik kalkınmalarında ihtiyaç duydukları İnsangücü kaynakla¬rını geliştirmek aslında hasıla oranı yüksek olan bir yatırımdır.

2. BEYİN GÖÇÜ
Beyin göçü; bize göre, nitelikli insangücünün ülkesinin sosyal ve eko¬nomik kalkınma gayretleri ve menafatleri karşısında pasifleştirilmesi süreci¬dir.

Gelişmiş ülkelerin yüksek vasıflı emek ithalinden vazgeçemeyişleri sadece geniş istihdam imkânlarına bağlanamaz. Yüksek vasıflı İnsangücü arzının artışı ne ölçüde olursa olsun, bu ülkeler uzun dönemde yine de bir insangücü açığı ile karşı karşıya gelebilmektedirler. Bir vasıflı elemanın yetiştirilmesi, hem belirli bir zaman almaktadır ve bir süre beklemek gerek¬mektedir, hem de bir eğitim yatırımı gerektirmektedir.
Bunun yerine, yetişmiş bir vasıflı elemanı ithal etmek, az bir eğitim maliyetiyle o kimseden faydalanmak demektir. Bu kimsenin yetişmesi, bilgi ve kabiliyetinin geliştirilmesi yönünden kendi ülkesi maliyeti taşımaktadır. Göç ettiği ülke ise, bir eğitim yatırımına veya daha dar anlamda herhangi bir harcamaya gitmeden sınırlı bir konut ve sağlık har¬caması hariç- bu kimseden faydalanacaktır. Bu durumda, göç edilen ülke, eğitim yatırımı açısından karlı çıkmakta ve o kimseye düşen yatının miktarı kadar tasarruf etmiş sayılmaktadır. Böylece, bir kısım eğitim harcamaları daha verimli bir alana kaydırılmış olmaktadır. Bir de bu kimsenin sosyal ve ekonomik gelişmeye yapacağı katkı düşünülürse, göç alan ülkenin bu işten ne kadar kârlı çıktığı ortadadır.

Sosyal ve ferdi hasıla açısından düşünürsek, göç eden kimse, ferdi ba¬kımdan karlı sayılabilir. Daha yüksek ücret alacak, bilgi ve görgüsü artacak, daha rahat imkânlar içinde çalışabilecek, ilmî araştırma ikliminden yararla¬nacak, yenilik ve buluş merkezlerine yakın olacaktır. Ancak, sosyal açıdan göç veren ülke için büyük bir kayıptır. Göç alan ülke için ise, sosyal hâsılayı arttıran bir unsurdur.

Beyin göçü alan ülkeler genellikle gelişmiş ülkelerdir. Az gelişmiş ve gelişme potansiyeline sahip olmayan bir ülkeden bir vasıflı elemanın geliş¬miş ülkeye göçü şüphesiz ki, önem taşır. Ancak, gelişmekte olan bir ülkeden gelişmiş ülkeye göçü, daha çok dikkat çeker. Çünkü, genellikle gelişmekte olan ülkeler, potansiyel olarak gelişme imkanlarına sahip olan ülkelerdir. Beyin göçü, insangücü açıkları bulunan ve bu açıkları en kısa zamanda ka¬pamak durumunda olan gelişmekte olan ülkelerin gelişme eğilimini sarsar. Üstelik, eğitimin maliyeti göç dolayısıyla yükseleceğinden, gelişmekte olan ülkelerde eğitime ayrılan kaynakların etkinliği azalacaktır. Kaynaklan kıt ve bunları optimal dağıtarak kalkınma zorunda olan bu ülkeler, göç dolayısıyla daha büyük kayıplarla ve açıklarla karşılarlar.

Gelişmiş ülkelerden diğer gelişmiş ülkelere olan göç "beşeri kapitalin milletlerarası dolaşımı" olarak değerlendirilmektedir259. Meselâ; İngilte¬re'den A.B.D., Kanada ve F. Almanya'ya olan göç örneğindeki gibi... Göç alan ve veren ülkelerin kayıp ve kazançları, gelişmekte olan ve gelişmemiş ülke arasındaki ilişkide görüldüğü kadar büyük etkiler doğurmaz. Göç alan ülkeler eğitim maliyetine katılmadıklarından yapmadıkları harcama bu ül¬keler için bir tasarruftur. Bu tasarruflar daha etkin bir alanda araştırma-geliştirmede (A+G) kullanılmaktadır.
Bu değerlendirmelerde bu ülkenin kalkınma ve gelişmesi ve faydala¬nacağı beşeri kaynakların göçle kaybedilmesinden ziyade, beşeri kaynakların dünya ölçüsünde optimal verim ve katkı sağlayacak şekilde serbest piyasa şartları altında dolaşımı esas alınmaktadır. Aslında, göç hem ülke, hem de ülkelerarası alanlarda ortaya çıkan çok sayıda karmaşık faktörün etkisinde kalmaktadır.

Beyin göçü ile işgücü ihracını birbirine karıştırmamak gerekir. Be¬yin göçüne konu olanlar işgücünden ziyade "insangücü" kapsamı içinde yer alırlar. İşgücünün de mutlaka o ülkeye göçü anlamına gelmez. Bu¬nunla beraber, göçün yönü ve niteliği itibariyle işgücü ihracı insangücü ile birlikte de görülebilir. İnsangücünün dolaşımı konusunda günümüzde dikkati çeken bir özellik de, kapitalist olarak nitelenen ülkeler arasında bu dolaşımın görülmesinin yanısıra, sosyalist olarak kabul edilen ülkeler¬den de kapitalist sayılan Batı ülkelerine doğru bir emek akımına rastlan-masıdır.

Dış yardım ile beyin göçünden doğan katma değeri karşılaştırılanların ortaya koyduklarına göre, meselâ, A.B.D.'de beyin göçünden elde edilen katma değer, bu ülkenin dış yardımlarından birkaç kat fazladır. A.B.D. ve Kanada'nın yamsıra, İngiltere, Fransa ve F. Almanya gibi ülkeler de geniş ölçüde beyin göçü almaktadırlar.

3. BEYİN GÖÇÜNÜ DOĞURAN FAKTÖRLER
• Sayı ve nitelik olarak bazı dallarda eğitilen insangücü ile talep edilen insangücü arasındaki dengesizlik,
• Gelişmiş ülkelerle gelişmekte olan ülkeler arasında vasıfları belirli işlere farklı ücret seviyelerinin uygulanması ve maddî tatminsizliğin yanısıra, manevî tatmine erişememek,
• Üniversite eğitim ve öğretim kadrolarına girişte doğan engeller,
• İstihdam imkânlarının gelişmekte olan ülkelerde sınırlı olması, işsiz¬liğin ve bilhassa aydın işsizliğinin görülmesi, eğitim-istihdam ilişkilerinin yeterince düzenlenmemesi,
• Yaratıcı gücün teşvik edilmemesi, araştırma ve inceleme konusunda imkânların yetersizliği, ilim zihniyetinin ve ikliminin bulunmaması, araç gereç ve kalkınma hedefleriyle bütünleşmiş bir araştırma-geliştirme politika¬sının noksanlığı,
•Millî ideallerin eğitim ve kültür politikaları yoluyla gençlik ve ay¬
dınlar arasında yer edememesi,
•Siyasî ve ekonomik istikrarın bulunmaması, demokratik yapının ze¬
delenmesi, can ve mal güvenliğinin azalması,
•Mevcut eğitim sisteminin ve bilhassa bazı eğitim kuruluşlarının ge¬lişmiş ülkeler içi pazar olabilme özelliği,
•Gelişmiş ülkelerin teknolojik gelişme ve yeniliklerini merkezi ol¬
maları,
• "Alıştırma" ve "telkin" yoluyla gelişmiş ülkelerin cazip gösterilmesi için sürdürülen kültürel baskı ve yüksek öğretimde yabancı dille eğitim ve öğretim,
• Özellikle lisans düzeyinde burslu ve kendi hesabına okumak üzere yurt dışına öğrenci gönderilmesi,
• Siyasi tercihler.

Beyin göçünü tahrik eden ve arttıran bu gibi sebeplerin dışında göçü a-zaltan bazı faktörlerden de bahsedebiliriz. Tabiatıyla, yukarıda belirttikleri¬mizden ters yönde doğacak eğilimler, göçü hafifletebilir. Bunların dışında ekonomik büyüme dönemleri, genişleyen yatırım hacmi, eğitim-istihdam iliş¬kilerinin düzenlenmesi, araştırma ve geliştirme kuruluşlarının yeterli olması, üniversite öğretim üyeliğine geçişte fırsat eşitliğini önleyen engellerin kaldı¬rılması ve yeni kadroların tahsisi, yurt dışındaki insangücümüzle temas yolla¬rının arttırılması ve ilişkiler kurulması gibi tedbirler de göçü hafifletebilir.

Yapılan bir araştırmada, göçü önleyici çareler arasında Türkiye'de il¬mi araştırma faaliyetlerinin özendirilmesi ve genişletilmesi, başarıya prim verilmesi, üniversite kariyer sisteminin ele alınması, ücret ve maaş düzen¬lenmesi dış temasların arttırılmasına yer verilmektedir260.
Eğitimin "millî" olup olmaması da beyin göçü üzerinde tesirli olabilir. Burada eğitim nasıl milli olur sorusunu cevaplandırmamız gerekmektedir.
Meselâ, iktisat öğretimi, Türk İktisat Tarihinin diğer toplumların iktisat ta¬rihlerinden ayrılan kendine has özelliklerini vermediği sürece, o iktisat öğre¬timi milli sayılamaz. Tıp öğreniminde tıp tarihi ve dünya tıp kaynaklarına girmiş Türk ve İslâm bilginleri ve katkıları öğrenciye verilemiyorsa, o tıp öğrenimi millî olamaz. Sanat tarihinde Türk kültürünün maddeye yansımış üstün özellikleri öğrenciye verilemiyorsa, gayet tabii ki aydınımız Anado¬lu'da yaşamış küçük toplulukların yaşayış ve medeniyetleri ile ilgilenir ve karşısında bir dev gibi duran Osmanlı, Selçuklu ve eski Türk sanat ve mede¬niyetinden habersiz olur. Sosyoloji öğretiminde şehirleşme-sanayileşme süreci ele alınırken sadece Batı Avrupa'da ticaretin filizlendiği şehirler (burglar) ele alınıp özellikle X. ve XI. Yüzyıllarda Doğu'da beyin göçü dahi alan; Türklerin yerleşik hayatını belgeleyen medeniyette ve teknikte o yüz¬yıllar için ileri sayılan Türk şehirleri ihmal ediliyorsa, bu öğretime de milli denemez. Bunları bilmiyorlar diye de genç insanlar suçlanamaz. Yabancı dil öğreniminde yabancı dilin bir araç olduğu,Türkçe konuşulması gereken yerde Türkçeden taviz verilmeyeceği öğrenciye kazandırılmazsa, yabancı dilin kültür dairesi içinde insanımız kaybolup gider. Yabancı dile bakış, ger¬çekçi olmalı ve yerinde kullanılmalıdır.
4. TÜRKİYE'NİN VERDİĞİ BEYİN GÖÇÜNÜN NİTELİKLERİ
Ülkemizin dışarıya verdiği beyin göçünü tam anlamıyla tesbit ede¬bilmek güçtür. Ücret farklılığı, mesleki tatminin elde edilememesi, yara¬tıcılığın teşvik görmemesi, yeterli bilgi ve kabiliyete sahip olmak yerine siyasî mülâhazalarla statü kazanılması, siyasî istikrarsızlık ve huzursuz¬luk gibi sebeplerle yüksek vasıflı insangücü beyin göçüne konu olmakta¬dır.

Önceki dönemlere göre, beyin göçüne konu olan doktor sayısında a-zalma görülmesine karşılık, mimar ve mühendis sayısında artış izlenmekte¬dir. Ayrıca; beyin göçünün alışılmış geçici merkez bölgelerinin Batı Avrupa ve Kuzey Amerika ülkeleri olmasının yanısıra, son yıllarda Orta Doğu ülke¬lerine de göç izlenmektedir. Yüksek vasıflı insangücünün yanısıra; son yıl¬larda zaten yetersiz olan orta vasıflı teknik insangücünün de beyin göçüne konu olması, insangücü kaynağının yurt içinde değerlendirilememesi bakı¬mından olumsuz sonuçlar yaratmaktadır261.

Daha önce belirttiğimiz sebeplerden dolayı süregelen beyin göçü ko¬nusunda bugünkü nitelikli insangücü mevcudunun yaklaşık olarak onda birinin yurt dışında bulunduğu, Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planında tahmin edilmektedir. Nitekim, stratejik önem taşıyan fen adamı, mühendis ve doktor gibi elemanların son 15 yıl içinde, yurt dışında bulunan oranı, bu elemanları yetiştiren kurumların toplam mezun sayısının yüzde 11-18'i kadardır262.

İnsangücü yetiştirilmesinde, eğitime ayrılan kaynakların yetersizli¬ğini, kaynakların etkin bir şekilde kullanılmamasını, teknik, mesleki ve genel eğitim arasında yatırımların dengesiz dağılımını; eğitim sistemi ile ekonomik gelişme arasındaki uyumun yetersizliğini, eğitim yatırımlarından sağlanacak hâsılanın uzun süreyi gerektirmesini, laboratuar, araç ve gereç gibi darboğazları da göz önünde tutarsak ve bir de yetişkinlerin göç ettikle¬rini düşünürsek, Türkiye'nin bundan ne kadar zarar gördüğü daha iyi anla¬şılır.

Meselâ Birinci ve İkinci Plan dönemlerinde % 7'lik bir kalkınma hızı esas alınmış, Birinci Plan döneminde % 6,7 İkinci Plan döneminde de % 6,9 kalkınma hızı sağlanabilmiştir. Sanayi sektöründe ise, Birinci Plan döneminde % 12.3 hedef alınmış ve % 9,7 oranında gelişme sağlanmıştır. İkinci Plan döneminde ise % 12 olarak tesbit edilen gelişme hızı % 7,6'da kalmıştır.

Sanayi sektöründe hedef alınan gelişme hızı ekonominin yıllık genel büyüme hızından yüksek tutulmuştur. Sanayi sektöründe planlanan gelişme hızının altında bir oranın ortaya çıkışı birçok faktöre dayandırılabilir. Ser¬maye, teknoloji, hammadde, enerji, emek ve altyapının yetersizleşmesi bun¬ların belli başlılarındandır. Ancak, bu gerilemede insangücü açığının, nite¬likli insangücünün ve yerinde kullanamayarak verimi düşen emeğin etkisi büyüktür.

Birleşmiş Milletler istatistiklerinden alınan bilgilere göre çeşitli se¬beplerle gelişmiş ülkelere (1962-1967 ortalamasına göre) her yıl ortalama 375 Türk bilim adamı ve yüksek nitelikli eleman göç etmektedir. Aslında, bu rakam bir fikir vermesine rağmen, oldukça düşük sayılabilir.
Göç eden elemanların % 51,l'i tıp, % 40'ı mühendislik % 5,5'i tabii ilimler ve % 3'ü sosyal ilimler alanlarındadır20. Ancak, son yıllarda daha önce de belirttiğimiz gibi, göç edenler arasında doktor oranında azalma gö¬rülmesine karşılık, mimar ve mühendis oranının artışı konusunda, özellikle hangi mühendislik branşlarında göçün yoğunlaştığı da ülkemiz açısından önem taşımaktadır. Zira, mimar, inşaat mühendisi gibi mühendislik branşla¬rında arz fazlası görülmesine karşılık, elektrik, maden; petrol ve harita mü¬hendisliği gibi branşlarda bir açıkla karşı karşıya bulunmaktayız.

Arz fazlası bulunan inşaat mühendisliği ve mimarlık gibi dalların dı¬şında konuya bütüncü bir açıdan eğilirsek, eldeki verilere göre ülkemizden diğer ülkelere yüksek düzeyde eleman göçünü, arz fazlası veya ihtiyaç fazla¬sı elemanların yurt dışına taşması olarak kabul edemeyiz.

Nitekim, P. G. Frenck tarafından Türkiye'de kabiliyet göçünün temel¬de ihtiyaç fazlası elemanınülkedışına taşması şeklinde bir olayla karşılaşıp karşılaşamadığı konusunda yapılan araştırmada, Türkiye'de, genellikle, yük¬sek düzeyde eleman için istihdam piyasasının elverişli olduğu, pek az alanda ihtiyaç fazlası mezun bulunmasına karşılık, pek çok alanda mütevazı ölçüler içinde de olsa yetişen mezun sayısını aşan eleman ihtiyacı bulunduğu belir¬tilmiştir. "Bununla birlikte Türkiye'nin yüksek düzeyde eleman istihdamında karşılaştığı başlıca sorunlar, özellikle sağlık ve teknik alanlarda süregelen ara insangücü eksikliği ile işletmecilik alanındaki kalifiye insangücü yeter¬sizliği gibi yapısal bozukluklar ile tipik olarak hekimlerin coğrafi dağılımın¬da kendini belli eden bölgesel dengesizliklerdir1.

Ülkemizde, sağlık alanında hekimlerin dağılımı açısından dengesiz¬likler vardır. Özellikle. İstanbul, Ankara, İzmir, Adana gibi gelişmiş illeri¬mizde ve bu illeri kapsayan yörelerde doktor sayısının % 69'ı faaliyet gös¬termekte, 1963 yılından itibaren az gelişmiş yörelerimizde başlatılan sosyali¬zasyon çalışmaları ise; tesis ve sağlık hizmeti açısından âtıl kapasite yarat¬mıştır. Birinci Beş Yıllık Plan Döneminde, az gelişmiş yörelerimizde arttırı-lan eğitim ve sağlık yatırımlarına rağmen, standart kadroların çok altındaki sayılarda sağlık personeli ile çalışmaya mecbur kalmıştır. Az gelişmiş yöre¬lerimizdeki sağlık ocaklarının çok sayıda kurulmasının hedef olarak kabul edilmiş olması bir hata olmuş ve sosyalizasyon programının maliyetini art¬tırmıştır. Fizikî hedeflere paralel olarak insangücü hedeflerinin tam olarak gerçekleşmediği görülmüş ve kaynak israfına yol açılmıştır265.

Yüksek düzeyde insangücü göçünün ülkemize maliyeti konusunda ba¬zı araştırmalara rastlanmaktadır. H. Üner tarafından yapılan araştırma bun¬lardan birisidir. 1967 yılında Türkiye'den A. B. D.'ne kabul edilmiş bulunan 203 eleman için hesaplanan maddi kayıp 18.270.000 doları bulmuştur. 1965 yılı değerine göre, yaklaşık olarak kişi başına 90.000 dolarlık bir kayıp sözkonusudur. Bulunan bu rakamlar içinde okul masrafları, bakım ve idame masrafları, öğrenim süresince vazgeçilmiş gelirler ile bu elemanların çalışma hayatına girmeleri halinde tahmini toplam gelirleri hesaplamanın kapsamı içinde tutulmuştur.

Yurt dışında çalışan doktoralı Türkler üzerine Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumunca ve T. Oğuzkan tarafından yapılan araştırmada 1968 yılında yurt dışında çeşitli ülkelerde çalışan doktoralı Türk sayısı en az 217 olarak tahmin edilmiştir. Bu rakkam ülkemizin aynı tarihlerde yurt için¬de iki yılda yetiştirebildiği toplam doktoralı eleman sayısına yaklaşmaktadır. Ayrıca, sadece fen ve mühendislik alanlarında yetişmiş doktoralı eleman dikkate alındığı takdirde, yurt dışında çalışan Türklerin sayısı, ülke içinde sırasıyla 6 ve 7 yılda verilen mezun sayısını buluyordu. Öte yandan, karşı¬laştırma yalnız fen alanında doktora sahipleri için yapıldığı zaman, yurt dı¬şında çalışan grup Türkiye'nin 1933-1967 yılları arasındaki 36 yıllık dönem¬de yetiştirdiği toplam doktoralı eleman sayısının % 18'ini oluşturmaktadır.

Yapılan çalışmada göçün yönü, göç edenlerin yaş ve medeni durumla¬rı hakkında aşağıdaki noktalara temas edilmiştir:
"Araştırmada bilgi toplamak üzere uygulanan ankete 150 kişiden ge¬len cevaba göre, göç edilen başlıca ülkeler, % 71 ile Amerika Birleşik Dev¬letleri başta olmak üzere, % 10 ile Kanada, % 8 ile Almanya olarak saptandı. Geriye kalanlar, Fransa, İngiltere ve diğer ülkelere dağılmışlardır. Büyük çoğunluğu evli olan grubun yaş medyanı 40 olarak bulundu. Genel olarak incelenen grup, aile hayatlarında ve mesleklerinde yerleşmiş, çalıştıkları kurumlarda unvan ve mevki bakımından ilerlemeler kaydetmiş kimselerden oluşuyordu. Ankete alınan cevaplardan grubun % 79'unun Türk uyruğunu koruduğu görüldü."

Araştırmalarda ayrıca tesbit edilen bir husus da şöyledir:
"Türkiye'de çalışmakta iken, göç edenlerin yanında öğrenimini ta¬mamladıktan sonra yurda dönmeyip çalışma hayatına intikal edenlerin sayıca geniş bir grubu oluşturduğu görüldü. Örneğin, incelenen grupta doktora de¬recesi aldıktan sonra Türkiye'de çalışmadığını bildirenlerin oranı % 58'i bulmaktaydı266.

Buraya kadar olan açıklamalarımızda beyin göçünü coğrafi bir hare¬ketlilik olarak ele aldık. Ancak, mekân değişikliği söz konusu olmadan da, beyin göçü olayına rastlamaktayız. Bu tip bir göçün gerçekleşmesi içi geliş¬mekte olan ülke devamlı veya geçici olarak gelişmiş ülke lehine eleman kaybetmeyebilir. Alıştırma ve telkin süreçleri sonunda dünya çapında yaygın kitle haberleşme araçlarının da etkisiyle, yabancı ideolojiler tarafından sö-mürgeleştirilen vasıflı elemanlar göç etmeseler de, ülkeleri için birer kayıp sayılırlar. Bu tip bir göç sonunda kaybedilenler, sosyal ve ekonomik kalkın¬maya kendilerinden beklenen en uygun katılmayı gösteremeyecekleri gibi, Türkiye'nin milli menfaatleriyle de ters düşeceklerdir. Nitekim, 12 Eylül öncesi bazı sabotajlar, arızalar ile anarşi örgütleri içinde yer alan bazı yüksek vasıflı elamanlar bu konuda tipik birer örnektir.
Mustafa E. Erkal
Der Yayınları, İstanbul,1998