Telefon, radyo, tren, uçak, otomobil, elektro¬nik hesap makineleri, atom bombası vb... bilimin teknolojideki uygulamasın¬dan elde edilen, dünyamızı hızla değiştiren araçlardan başlıcalarıdır. Bilimsel yollardan edinilen bilgiler insanoğluna doğal çevresini denetim altına alma olanağını sağlamış; doğa olanaklarını kendi yaşamını kolaylaştırma, daha ra¬hat, daha güvenilir ve daha uzun yaşama yolunda kullanma yeteneğini ver¬miştir. 300 yıl önce. Francis Bacon. «Bilgi güç kaynağıdır.» demişti. Bilginin çok yönlü tükenmez bir güç kaynağı olduğu, insanoğlunun uzaya açılan tek¬nik başarılarıyla günümüzde iyice ortaya çıkmıştır.

Bu sonuçlar bilimin bizim için önemli olan bir cephesini oluşturur. Bun¬dan belki de daha önemli bir başka cephesi, bilimin güçlü bir düşünme yöntemi olmasıdır. Bilimsel düşünme yönteminin yapı ve özelliği, kitabımızın II. kesiminde ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Burada sadece bir iki noktaya de¬ğinmekle yetineceğiz.

Bilimsel düşünme belli bir kafa disiplini gerektirir. Bu disiplini kazanmış bir kimse her şeyden önce gerçeğe dönüktün olaylara saygılıdır. Yargılarında tutarlı ve ihtiyatlı olmasını bilir; olgulara dayanmayan uluorta genellemeler¬den kaçının akla ya da ortak-duyuya ne kadar yakın görünürse görünsün hiçbir konuda ön yargılara, dogmatik inançlara saplanmaz. Bilimsel düşün¬me yeteneğini kazanmış bir kimse için düşüncenin hareket noktası olduğu gibi, geçerlik ölçüsü de güvenilir gözlem verileridir. Gözlem verilerine ters dü¬sen, ya da onları aşan, her türlü iddia, teori veya genelleme duygusal çekicili¬ği ne olursa olsun, şüphe konusu olmak zorundadır. Herhangi bir çıkarım ya da savın geçerliği, olgulara uygunluk gösterdiği kadardır.

Bilimsel düşünme belli bir dünya görüşüne dayanır. Bu görüş rasyonel¬dir; her türlü mistik ve doğaötesi görüşlerin karşısında yer alır. Doğada olup biten olayları, doğaüstü kuvvetlerin varlığını tasarlayarak değil, gene doğal olaylara başvurarak açıklamaya gider.
Son olarak bilimsel düşüncenin bir anlama, bir bulma ve doğrulama yön¬temi olduğunu söylemeliyiz, insanlık uzun geçmişinde, aynı amaçlar için başka yollan da denemiştir. Mitoloji, din, metafizik gibi bilim dışı yollar, evre¬ni anlama çabalan arasında sayılabilir. Fakat bu çabaların hiçbiri başarılı ol¬mamıştır; bilimsel yöntemin sağladığı güvenilir bilgiye, olguları açıklama gü¬cüne erişememiştir.
ilerde daha genişçe ve ayrıntılı olarak işleyeceğimiz bu üç nokta bilimin entelektüel değerini belirten temel özelliklerdir. Demek oluyor ki, bilimin de¬ğeri bir yandan teknolojideki uygulaması ile faydaya yönelmiş icatlarda, öte yandan nitelikleri belli bir kafa disiplini, rasyonel bir dünya görüşü ve evre¬nin insanoğlu için sır olan yanlarım ve işleyişini anlama, açıklama ya da be¬timleme yöntemi oluşturmasında kendisini göstermiştir. Bu iki cepheli değer, yüzeyde uyuşmaz gibi görünse de aslında birbirini tamamlayıcı niteliktedir. Çünkü, faydaya dönük teknolojik gelişmeler, temelde fayda gözetmeyen, salt insanoğlunun bilme ve anlama çabasına dayanan bilgi ve açıklamaları gerek¬tirdiği gibi, bu tür bilgi ve açıklamaların kapsamını genişletme, geçerlik ve güvenirliği artırma bakımından da teknik araçlara gereksinme vardır.

«Bilim nedir?» sorusu çok sorulan sorular arasındadır. Ancak üzerinde henüz hepimizin birleştiği bir yanıtı verilmemiştir. Bu güçlüğün nedenleri arasında şu ikisi gösterilebilir
1. Bilim donmuş, dural (static) bir konu değil, sürekli ve artan bir hızla gelişen, değişen bir etkinliktir.
2. Bilim inceleme konusu ve yöntemi yönünden kapsamı ve sınırlan ke¬sinlikle belli bir etkinlik değil, çok yönlü, sınırlan yer yer belirsiz karmaşık bir oluşumdur.
Dural ve basit oluşumları bile tanımlamada çoğu kez güçlük çekeriz. Bi¬lim gibi sürekli değişme halinde olan. yapısı karmaşık bir süreci, kesin açık ve herkesin kabul edeceği bir tanımla belirlemek ise büsbütün güç bir iştir.
Ancak bu güçlük ne bilginleri ne de bilim üzerinde düşünen filozoftan bazı tanımlar ileri sürmekten de alıkoymamıştır. ilgili literatüre bir göz atmak or¬taya atılmış tanımların sayı ve çeşit bakımından çokluğunu görmeye yeter. Biz bunlardan sadece önemli gördüğümüz birkaçı üzerinde duracağız.
Çok yaygın bir tanımlamaya göre bilim, örgün bir bilgiler bütünüdür. Bu tanım yetersizdir, ancak yetersizliğin nedenini açıklamadan önce, tanımın dayandığı iki terimin («Bilgi» ve «örgün») anlamlarını belirtmeye ihtiyaç var¬dır.
•Bilgi» terimi günlük dilde çeşitli anlamlarda kullanılmaktadır. Biz bura¬da sadece teknik anlamını belirtmekle yetineceğiz. Bir şeyin bilgi sayılması için şu üç koşulu karşılaması gerekir:
1. O şeyin bir önerme ile dile getirilebilir olması (Önerme, bir tümce ile dile getirilen doğru veya yanlış bir yargı demektir. Örneğin «Bakır bir iletken¬dir» tümcesi doğru bir önerme, «Dünya güneşten daha sıcaktır» tümcesi yan¬lış bir önerme dile getirmektedir).
2. Bu önermenin doğruluğunu gösteren güvenilir kanıt veya belgelerin olması.
3. önermenin doğruluğuna inanılması.

Örneğin, dünyanın yuvarlak olması bilgilerimizden biridir. «Dünya yuvar¬laktır» önermesi bunu dile getirmektedir. Üstelik önermenin doğruluğunu gösteren elimizde çeşitli kanıl veya belgeler vardır. Ayrıca çoğumuz önerme¬nin doğruluğunu kabul etmekteyiz, öte yandan «Dünya yuvarlaktır» önerme¬si herhangi bir Önerme değildir, olgusal içerikli bir önermedir. «Yuvarlak nes¬neler biçimlidir» gibi bir önerme ise olgusal içerikten yoksundur. «Yuvarlak» sözü bir biçim türü ifade ettiğine göre. önerme aslında (Biçimli olan cisimler biçimlidir» demekten ileri geçemiyor. Oysa «Dünya yuvarlaktır» Önermesi bize bir şey öğretiyor. Dünya yuvarlak değil, başka bir biçimde de olabilirdi; yu¬varlak olması zorunlu değildir. «Örgün» terimine gelince, bilgilerimizi dile ge¬tiren önermelerin mantıksal bir ilişki içinde olması anlamına gelmektedir. Bi¬lim bir yığın dağınık, ilişkisiz önermelerden oluşmamakta (bu önermelerin hepsi doğru olsa bile), bunların mantıksal yönden bir ilişki düzeni içinde yer alması, bir sistem oluşturması gerekmektedir.

O halde bilime örgün bir bilgiler bütünü gözüyle bakabiliriz. Ne var ki. bu tanım bir yandan çok geniş, öte yandan çok dar görünmektedir. Çok ge¬niştir çünkü bilim dışında başka bazı şeyleri de aynı şekilde niteleyebiliriz, örneğin bir telefon rehberi, bir üniversite katalogu için de örgün bilgiler bü¬tünü diyebiliriz. Ama bu tür şeylere bilim diyemeyiz. Tanım aynı zamanda çok dardır; çünkü bilgi, bilimi tanımlamada gerekli bir nitelik olmakla bera¬ber, yeterli bir nitelik değildir. Bilgi bir üründün bir sürecin sonucudur. Bi¬lim bir sonuç olduğu kadar, hatta belki daha fazla, bir süreçtir. Bu süreç «Bilimsel düşünme», «Bilimsel yöntem» ya da «Bilimsel araştırma» denilen bir bulma ve doğrulama çabasıdır. Söz konusu tanım bilimin bu özelliğine yer vermediği için dar ya da eksik sayılmak gerekir.

Bir başka yaygın tanım da şudur: Bilim gerçeği (ya da «doğru»yu) arama etkinliğidir. Çok genel bir anlamda bu tanımı belki uygun görebiliriz. Ancak aynı tanımı felsefe, hatta sanat ve edebiyata da uygulamak olanağı vardır. Kaldı ki. tanımda geçen «gerçek» ya da «doğru» terimi açık ve belirli bir anlam taşımamakta, çeşitli bağlamlarda farklı anlamlar için kullanılmaktadır.

Bilimi, «insan deneyim ve yaşantısını betimleme, yaratma ve anlama yön¬temi» olarak tanımlayanlar da vardır . Burada (deneyim) ve (yaşantı) sözle¬ri ile tüm bilinçli algılarımız dile getiriliyorsa (ki öyle olması gerekir) tanımın kapsamı çok geniş tutulmuş demektir; çünkü, bilim kadar hatta daha fazla sanat ve edebiyat çalışmaları da insan yaşantısını betimleme (tasvir etme), yaratma ve anlama çabasındadır.
Tanınmış bir bilim adamı, genellikle kabul edilmiş bazı tanımlan eleştir¬dikten sonra, şöyle bir tanım ileri sürüyor: «Bilim, üzerinde herkesin birleşe¬bileceği yargılan konu alan bir çalışmadır.» .
Bu tanım şu iki yönden açıklanmaya muhtaç görünüyor: «yargı» sözü İle ne anlatılmak isteniyor? (2) «üzerinde herkesin birleşebileceği» koşulu neden ileri sürülüyor? Yazarın «yargı» sözü ile doğa olgularına ilişkin önermeleri dile getirmek istediğini dü¬şünebiliriz. Bu doğru ise akla başka bir soru gelmektedir. Bilim doğa olayla¬rını mı, yoksa bunları dile getiren yargılan mı inceler? Dilin bilimdeki önemli yerini inkâr etmemekle beraber, bilimin doğrudan olguları değil, bunların ifa¬desi olan birtakım dilsel nesneleri konu aldığını söylemek pek akla yakın gö¬rünmüyor. Dil bir anlatım ve bildirim aracıdır; bilim düden yararlanarak in¬celediği olguları ve ulaştığı sonuçlan saptar. Bilginin yayılması, eleştiriye ko¬nu olması için de belli bir dilde ifade edilmiş olmasına ihtiyaç vardır. Ama ge¬ne de bilimin konusu olguların kendisidir, yoksa bunları dile getiren önerme¬ler değildir, diyeceğiz.

Yazarın İleri sürdüğü koşula gelince, böyle bir sınırlamanın önemini he¬men belirtmeliyiz. Böylece kişisel kalan, öznel, benzeri olmayan ya da mucize türünden «olgular»ın bilimsel incelemenin kapsamı dışına düştüğü; yalnız nesnel, herkesin inceleme ve eleştirisine açık olguların bilime konu olabilece¬ği belirtilmiş olmaktadır.

Bilim kavramımızın genişlemesi ve derinleşmesi için önemli sayabileceği¬miz iki tanıma daha değinmekte yarar vardır. Bunlardan biri ünlü bilgin Einstein'a, ötekisi çağımızın büyük düşünürü Russell’a aittir.
Einstein'ın tanımı: Bilim, her türlü düzenden yoksun duyu verileri (algı¬lar) ile mantıksal olarak düzenli düşünme arasında uygunluk sağlama çabasıdır .

Russell’ın tanımı: Bilim, gözlem ve gözleme dayalı uslama (akıl yürütme) yoluyla önce dünyaya ilişkin olguları, sonra bu olguları birbirine bağlayan yasalar bulma çabasıdır
Kısa bir karşılaştırma hem yetkili kalemlerden çıkan bu iki tanımı iyi an¬lamamıza, hem de aralarındaki temel farkı görmemize yardım edecektir.

Her iki tanımda da olgulardan ve mantıksal düşünme ya da uslamadan söz edilmektedir. Ancak Einstein'ın tanımında bilime duyu verileri olarak ko¬nu oluşturan olgular düzensizdir. Algı dünyamız bir kaostan başka bir şey değildir. Düzen olgu dünyasının değil, mantığın, insan aklının bir niteliğidir. Bilini, aklın düzenleyici niteliğini, yani mantığı kullanarak olgu dünyasını anlaşılır kılmaya çalışır. Russell'ın tanımında ise akla olguları düzenleme gö¬revi değil gözlem yolu ile saptanan olgular arasındaki ilişkileri bulma görevi düşmektedir. Einstein'ın tam tersine Russell doğayı düzenli saymaktadır. Bi¬lim bu düzeni bulma ve dile getirme çabasıdır.
Bu karşılaştırmadan anlaşılacağı üzere Einstein bilime daha çok akılcı bir açıdan bakmaktadır, ilerde de göreceğimiz gibi, bilim ne salt aklın, ne de katıksız gözlem ve deneyin bir sonucudur. Kant'ın göstermeye çalıştığı Üzere bilgilerimizin içeriğini duyu verilerimiz (algılanınız), biçimlerini soyut ussal kavramlar oluşturur. Bilim, algı verileriyle kuramsal düşüncenin sürekli etki¬leşimine dayanan bir süreçtir.
Tanımlar üzerindeki tartışmayı daha fazla uzatmamak için şöyle bir tanı¬ma gidebiliriz: Bilim denetimli gözlem ve gözlem sonuçlarına dayalı mantık¬sal düşünme yolundan giderek olguları açıklama gücü taşıyan hipotezler (açıklayıcı genellemeler) bulma ve bunları doğrulama yöntemidir. Bu tanımı açıklayıcı tartışmayı ilerde vereceğiz.

Bilimi Niteleyen Özellikler
Bilim kavramını belirlemeye çalışırken bazı özelliklerini göz önünde tutmak gerekir. Bunlar arasında başlıcaları aşağıda sıralanmıştır.
Bilim olgusaldır. Bitimin başta gelen ve onu mantık, matematik, din ^ibi diğer düşünme disiplinlerinden ayırt eden özelliği olgusal oluşudur. Bunun kısaca anlamı şudur: Bilimsel önermelerin tümü ya doğrudan, ya da dolayı¬sıyla gözlenebilir olguları dile getirir. Bunların doğru ya da yanlış olması dile getirdikleri olguların veya olgusal ilişkilerin var olup olmamasına bağlıdır. Bilimde hiçbir hipotez veya teori gözlem ya da deney sonuçlarına dayanılarak kanıtlanmadıkça doğru kabul edilemez. Bilim kendiliğinden doğru sayılan, ya da tanım gereğince doğru olan önermelerle uğraşamaz. Bunlar çok kere içi boş. bilgi vermeyen, doğru ya da yanlışlığı olgulara değil, kendi anlamlarına bağlı olan önermelerdir, örneğin: «Yeşil nesneler renklidir»; «Dört ayaklı hay¬vanlar hayvandır»; «2+2=4» gibi önermeler bu tür önermelerdendir.
Yeşil bir şeyin renkli olup olmadığını saptamak için gözleme baş vurmaya gerek yoktur. «Yeşil» ve «renk» sözlerinin anlamlarını bilmemiz yeter. Bu tür önermelere analitik Önermeler diyoruz. Matematik ve mantık önermeleri bu gruba girer, öte yandan «Dünya yuvarlaktır». «Sabit basınç altında gazlar ısı¬tılınca genlesin, «Ankara Türkiye'nin başkentidir» gibi önermeler «sentetik»tir.
Dünyanın yuvarlak olup olmadığını, «dünya» ile «yuvarlak» sözlerinin anlamlarına bakarak saptayanlayız: bunun için gözleme başvurmak zorunlu¬dur. Bilimsel önermeler bu gruba girer.

Bilim mantıksaldır. Bu özellik iki yönden kendini göstermektedir: (a) Bi¬lim ulaştığı sonuçların her türlü çelişkiden uzak. kendi içinde tutarlı olması¬nı ister. Birbiriyle çelişen iki önermeyi doğru kabul etmez, (b) Bilim bir hipo¬tez ya da teoriyi doğrulama işleminde mantıksal düşünme ve çıkarsama ku¬rallarından yararlanın Hipotezlerin veya teorik önermelerin bir özelliği doğru¬dan test edilememeleridir. Bir teoriyi doğrulamak için gözlem olgularına baş¬vurmak gerekir. Ancak bunu yapabilmek için önce teoriden birtakım gözlene¬bilir sonuçlar (bunlara Ön deyiler de diyebiliriz) çıkarmaya ihtiyaç vardır. Bu çıkarsama işlemi ise dedüktif mantığın kurallarına dayanmaksızın başarılamaz.

Bilim nesnel (objektifidir. Birçok kimseler bilimsel nesnelliği mutlak bir anlamda yorumlarlar. Bu doğru değildir. Kuşkusuz bilgin doğruyu arama ça¬basında kişisel eğilim, istek ve önyargıların etkisinde kalmamaya, olguları ol¬duğu gibi saptamaya çalışacaktır. Ancak unutmamalıdır ki, bilim, sanat, edebiyat, felsefe gibi bir insan uğraşıdır. Bir hipotezin kurulmasında veya se¬çiminde bilim adamı ister istemez bazı değer yargılarına, halta bir ölçüde ki¬şisel duygu ya da, beğenilere yer vermekten kaçınamaz. Bilimde özellikle bulma, belli kurallara indirgenebilen bir süreç değildir. Yeni bir hipotez veya . teorinin ortaya konması aklımıza olduğu kadar, hatta belki daha fazla, sezgi ve muhayyilemize dayanan, yaratıcı bir oluşumdur. Kaldı ki, en basit göz¬lemlerimizde bile tam Ve katıksız bir nesnellik sağlanamaz, insanoğlu bir fo¬toğraf makinesi değildir; bütün algılarımız bazı varsayım ve kavramlar çerçe¬vesinde oluşmaktadır. Günlük yaşamda olduğu gibi bilimde de çevremizde olup biten her şeyi değil, ancak bazı şeyleri algılar veya gözlemleriz. Yaşama veya araştırma amacımıza göre bir seçmeye gitmek, ancak konumuza ilişkin olgularla ilgilenmek bizim için hem doğal, hem de bir zorunluluktur. Böyle olunca, bilimde nesnellik mutlak değil, sınırlı ve özel anlamda yorumlanmak gerektir. Bu da bilimsel olma iddiası taşıyan her sonuç veya «doğrunun- gü¬venilir olması, bir kişi veya grubun tekelinde değil kamunun (meslek çevre¬sinin) soruşturmasına açık ve elverişli olacak biçimde dile getirilmesi demektir.

Bilim eleştiricidir. Bilim, ne denli akla uygun görünürse görünsün, her sav ya da teori karşısında, hatta bu sav veya teori yerleşmiş, herkesçe kabul edilmiş olsa bile eleştirici tutumu elden bırakmaz. Bilim bu tutumunu yalnız bilim dışı görüşlere karşı değil, kendi içinde de sürdürür. Bilimde her teori veya görüş olgular,tarafından desteklendiği sürece «doğru» kabul edilir. Yeni bazı olguları açıklama gücünü gösteremeyen, ya da bazı gözlem verilerinin doğrulamadığı bir teori er geç daha önceki statüsüne bakılmaksızın eleştiriye tabi tutulur; ya bilinen tüm olguları kapsayacak biçimde değiştirilir. Ya da buna olanak yoksa bir yana itilir: yerine daha güçlü bir teori konmaya çalışı¬lır.
Örneğin: Newton'un yerçekimi hipotezi 200 yıl boyunca bir doğa yasası olarak kabul edildiği halde, geçen yüzyılın sonlarına doğru bazı olguları açık¬lamada yetersizliği görülünce, eleştiriye uğramış, daha sonra daha güçlü olan Einstein teorisine yerini bırakmak zorunda kalmıştır. Bu da gösterir ki. bilimde hiçbir «doğru» değişmez değildir.

Bilimin bu kendi kendini eleştirme özelliği ona kendi kendini düzeltme olanağı vermiştir. Bilimde hiçbir hata veya yanlışa sapma sürekli olamaz. Gözlem verilerinin durmadan artması doğrulama sürecinde süreklilik kazan¬dırmakta, bu da hataların ayıklanmasına, bilgilerimizin giderek daha güveni¬lir olmasına yol açmaktadır. Kendi kendini eleştirici ve düzeltici bir süreçte dogmalara, değişmez «doğru»lara elbette yer yoktur.

Bilim genelleyicidir. Bilim tek tek olgularla değil, olgu türleri ile uğraşır. Bu nedenledir ki. sınıflama bilimsel araştırmada ilk adımı oluşturur. «Belli koşullar altında su 100°C'de kaynar». «Bakır iletkendir», «Bir gazın hacmi, sı¬caklık sabit tutulduğunda, basınçla ters orantılı değişir» gibi önermeler tek tek olguları değil, fakat kapsamı sınırsız olgu sınıflarına ilişkin özellikleri dile getirir. Bilimsel önermeler genelleme niteliğinde olup ya bir sınıf olgunun paylaştığı bir özelliği, ya da olgular arasında değişmez bazı ilişkileri dile geti¬rir. Bilim açısından tek bir olgunun kendi başına bir önemi yoktur, o ancak inceleme konusu bir olgu sınıfına üye ise. dolayısıyla bir genellemeyi doğru¬lama (veya yanlışlama) işleminde kanıt görevini görüyorsa önemlidir.

Bilim başka bir bakımdan da geneli arayıcıdır. Yetkili bilim çevresinin de¬netim ve eleştirisine açık olmayan, kişiye özgü kalan olgu veya «doğrular» bilimsel nitelikten yoksundur. Bilimin bu kamuya açıklık niteliği, onun belli bir dil ya da ifade vasıtası ile anlatılır olmasına bağlıdır. Kamuya açıklana¬mayan, kişisel kalan bulgular ne denli önemli olursa olsun, bilimsel türden bilgi sayılamaz. Bilim, benzer koşullar altında belli bir yöntemle daima aynı sonuçların elde edilmesi gereğine bağlıdır. Bu gereği karşılayamayan, elde edilen bulgulara ne yoldan ulaşılacağı dile getirilemeyen kişisel basanlar, bi¬zim için şaşırtıcı ya da çok göz kamaştırıcı olabilir, fakat bilimsel olamaz.

Bilim seçicidir. Evrende olup biten olgular çeşit ve sayı yönünden son¬suzdur. Bilimin bunların tümü ile ilgilenmesi hem gereksiz hem de olanak¬sızdır. Bir olgunun bilime veri niteliği kazanabilmesi için ya inceleme konusu bir probleme ilişkin olması, ya da bir hipotez veya teorinin test edilmesinde kanıt değeri taşıması gerekir. Bu bakımdan bilimsel araştırmaya konu olan olgular, tüm olguların ancak küçük bir parçasını kapsamaktadır. Bilimsel ni¬telik taşıyan bütün gözlem ve deneyler, ancak belli bir hipotezin ışığında belli olgulara yöneldiğinde etkinlik kazanır. Gelişigüzel yürütülen, olgular arasın¬da seçici olmayan bir gözlem ya da deneyin güvenilir sonuç vermesi şöyle dursun, bir enerji ve zaman kaybından başka bir şey olduğu söylenemez. Bil¬gin olgu istifi yapan bir koleksiyoncu değildir, o ancak araştırma amacına uyan, cevabını aradığı sorulara ilişkin olguları saptamaya çalışır.

Bilim de bütün diğer girişim ve çabalanınız gibi, açık veya üstü örtük bir¬takım temel inançlara dayanır. Varsayım denen bu inançlarımız düşünme ve hareketlerimizin temelde yatan gerekçelerini oluşturur, örneğin, sabahleyin rastladığımız bir kimseye «günaydın» dememiz gibi son derece basit bir davra¬nışın bile dayandığı bir varsayım vardır. Hitap ettiğimiz kişinin Türkçe bildi¬ğini farz etmiş olmalıyız ki, ona başka bir dilde değil Türkçe'de seslenmiş ola¬lım. Bunun gibi çok daha karmaşık bir etkinlik olan bilimsel araştırma da, çoğu kez ifade edilmeyen, hatta belki bilinç altında tutulan, bazı temel inanç ve varsayımlara dayanmaktadır.
Bunları şöyle sıralayabiliriz:
1) Kendi dışımızda bir olgular dünyasının varlığı,
2) Bu dünyanın bizim için anlaşılabilir olduğu,
3) Bu dünyayı bilme. ve anlamanın değerli bir uğraş oluşturduğu.
Birinci varsayım, çevremizde olup bitenlerin hayal ürünü değil, gerçek olduğu; bu gerçek dünyanın algılarımızdan bağımsız, bilgilerimize göre biçim¬lenmeyen nesnel bir varlığı olduğu görüşünü içermektedir, ikinci varsayım bilgi edinmenin olanak dışı olmadığı, üçüncü varsayım ise bilginin değerli şey olduğunu söylemektedir. Gerçekten, temelde incelemeye konu bir dünya¬nın varlığını, bu dünyanın bizim için anlaşılır olduğunu, gene bu dünyayı an¬lamanın değerli bir uğraş olduğunu kabul etmemişsek. bilim bir anlama ça¬bası olarak gerekçesini yitirir, anlamsız bir hareket olarak kalır.

Bu temel varsayımlar yanında özellikle doğa bilimleri için gerçekliği söz götürmez birkaç varsayımı daha belirtebiliriz.
Bilimsel incelemeye konu olan gerçek dünya gelişigüzel değil, olguların düzenli ilişkiler içinde yer aldığı, tutarlı, kapristen uzak bir dünyadır. Örne¬ğin, suyun hangi koşullar altında donduğu, hangi koşullar altında kaynadığı. bu tür değişmez, düzenli ilişkilerdendir. A. B, C, koşullan altında suyun donacağını D, E, F, koşullan altında ise kaynayacağını bekleriz. Aynı koşullar altında suyun bazen donduğu, bazen kaynadığı görülse îdi böyle bir bekleyiş için olanak kalmazdı. Olguların gelişigüzel yer aldığı kaprisli bir dünyada, olup bitenlerin gerisindeki temel ilişkileri arayan, bunları dile getirip açıkla¬maya çalışan bilim için de olanak yok demektir.
Her olgu. bizim için saptanabilir olsun olmasın, kendinden önce yer alan başka olgulara bağlı olarak ortaya çıkar. Bunun kısaca anlamı şudur: Nedensiz olgu yoktur ve bu neden doğanın kendi içindedir. Bu varsayımdan ha¬reket eden bilim herhangi bir olgunun açıklanmasını o olgunun ortaya çıkış koşullarına başvurarak yapar, örneğin, suyun kaynaması için 76 cm baro-metrik basınç altında sıcaklığın 100 C0 ye çıkmış olması gerekir. Burda suyun kaynaması bir sonuç, belli ölçülerdeki basınç ve ısı ise birer ön koşuldur.
Sonuçla ön koşullar arasındaki ilişkiyi matematiksel olarak şöyle gösterebiliriz:
Formülde, «Y» sonucu. «X1, X2 ... Xn»ler de ön koşullan göstermektedir, «f» ise ilişkinin fonksiyonel olduğunu ve bu fonksiyonda «Y»nin bağımlı. «X »nin ise bağımsız değişken olduğunu belirtmektedir.

Bilim gözlem konusu bütün olguların zaman ve uzay içinde yer aldığını kabul eder. Bu İse. zaman ve uzayın «realite» denilen gerçek dünyanın temel boyutlan olduğu inancına dayanır. Olguların zaman ve uzayla sınırlandırıl¬ması bilimi, ilkece gözlem konusu olamayacak birtakım doğa dışı «nesne»lere yönelmekten alıkoyduğu gibi, bu tür nesneleri İnceleme konusu yapan çalış¬maların bilimsel olamayacağı yargısını da temellendirmektedir. örneğin din, mitoloji ve metafizik incelemeler gibi.

Bilim «var olan her şeyin bir miktarda var olduğu» ilkesine bağlıdır. Bu nedenledir ki, bügünler elde ettikleri bulgulan nicelik türünden dile getirmeye büyük önem verirler. Deney sonuçlarının basit gözlemle değil, ölçme yolu ile saptanması ve bunların sayısal terimlerle ifadesi bilimde giderek Önem kaza¬nan bir gelişmedir. Örneğin sıcaklık, sertlik, yoğunluk, öğrenme yeteneği, ya¬ratıcılık vb. değişkenlerin zamanla ölçülebilir bir biçimde tanımlandıklarını ve bu tanımlara uygun geliştirilen ölçme araçları kullanılarak ölçüldüklerini görmekteyiz. Bir bilimde ölçme tekniğinde erişilen yetkinlik o bilimin ilerleme derecesini saptamada önemli bir ölçüt olarak kabul edilmektedir. Bir tür ölç¬meye başvurmayan bir çalışmaya bilim demek artık çok güç görünmektedir.

Bilimin dayalı olduğu varsayımlara ilişkin Einstein'ın şu sözleri önemle üzerinde durulmaya değer:
Teorik kavramlarımızla gerçek dünyayı anlamanın olanaklı olduğa inancı olmaksızın, dünyamızın iç uyumuna inanmaksızın. bilim denen şe¬yin ortaya çıkması beklenemezdi Bu. inanç her türlü bilimsel buluşun te¬mel itici gücüdür ve daima öyle kalacaktır .
Bilime egemen temel varsayımların (Kepler'in düşüncesinde görüldüğü gibi) metafiziksel nitelikte olduğuna değinen tanınmış çağdaş fizik bilginlerin¬den biri de şöyle demektedir:

Modern teorik fizikçi de. bilerek ya da bilmeyerek, en az bir metafîzik-sel ilkenin güdümündedir. Doğanın yeni yasalarını bulma çabasında o. bu yasaların matematiksel olarak basit ve açık bir biçimde dile getirilebileceği inananı taşır. Böyle bir inancın güdümünde olmaksızın. Fiziğin bir tek ge¬nel yasasını bulma olanağı düşünülemez ile
Yukarda kısaca değindiğimiz temel varsayımların metafiziksel nitelikte olup olmadığı sorusu ayrı bir inceleme konusudur. Ancak şu kadarını belir¬telim ki, bilimin son 300 yıllık süre içindeki başdöndücücü gelişmesi dayan¬dığı varsayımların geniş ölçüde geçerli olduklarını kanıtlayıcı niteliktedir.
Bilim İle Felsefe
Bilim İle felsefenin ilişkisi çok daha yakın ve açıklanması güçtür, ikisinde de amaç dünyayı ve insan yaşantısını anlamaktır. Aralarındaki fark yöntem yönündendir. Bilim olgulardan hareket eder, ulaştığı sonuçlan gene olgulara dönerek temellendirmeye uğraşır. Felsefe de, bir çeşit olgu demek olan insan yaşantısından hareket eder. Fakat felsefe ulaştığı sonuçları temellendirme yolunda olgulara değil, mantıksal çözümlemeye hatta bazen düpedüz metafi¬zik spekülasyona gider.

Tarih içinde insanoğlunun akıl yolu İle evreni kavrama çabası çok gerile¬re uzanır. Bilimlerin ortaya çıkışı ise çok yenidir. Başlangıçta, şimdi çeşitli adlar altında.var olan bütün bilimler felsefenin kapsamı İçinde yer almıştı. XVII. yüzyıla gelinceye kadar fizik bile «doğa felsefesi» adı altında, bilimsel kimliği henüz yeterince belirgin olmayan, bir balama metafizik nitelikte bir çalışma idi. Psikoloji ve sosyolojinin felsefeden kopması ise daha da yenidir. O kadar ki, bazı üniversitelerde bugün bile bunların felsefe programlarında yer aldığını görmek olasıdır. Bununla birlikte sön 300 yıllık gelişmelere bakıl¬dığında, sırasıyla fizik, kimya, biyoloji, psikoloji, sosyoloji gibi çalışmaların felsefeden koparak bilimsel kimlik kazandıktan görülür. Bütün bu ayrılma¬larda iki ortak nokta göze çarpmaktadır (1) Sınırlan aşağı yukarı belli bir in¬celeme alanı; (2) Bu alana uygun araştırma yöntem ve teknikleri. Her iki yön¬den belli bir gelişme düzeyine erişen bir çalışmanın felsefede kalması olanak¬sızdır. Böyle bir çalışma felsefeden bağımsız hale gelmekle, ilerleme olanaklarını artırmakta, bulgularında daha açık, daha güvenilir olma niteliğini kazan¬makta, doğal ya da sosyal çevrenin denetim altına alınmasına yol açan bilgi üretme gücünü elde etmektedir. Oysa felsefenin bu tür bilgi Üretme gücü yoktur, amacı da aslında bu değildir.
O halde şöyle bir soru karşımıza çık¬maktadır Felsefe devam edecek mi, edecekse görevi nedir?
Felsefe elbette yaşamını sürdürecektir, tik bakışta, pek de dayanaklı gö¬rülmeyen bu yargıya bizi götüren nedenleri açıklamadan, çağdaş bir filozofun felsefenin değeri üstüne söylediği şu sözlerini not edelim:

Felsefe... size ün, servet elde etmek, ya da çalıştığınız yerde ilerlemek için yordun sağlamaz; size ünlü kişilerin övgüsünü kazandırmada, diğer insanlarla ilişkilerinizde daha kibar ve geçimli olmanıza da yardımcı ol¬maz. Felsefe okumakla huyunuzun daha soylu olacağını, ya da halkın •Filozofça tavır* dediği o çok aranan taun kazanacağınızı da beklemeyiniz;] diş ağrısına katlanmada, yaşamın güçlüklerine göğüs germede herhangi bir kimseden farkınız olmayacaktır. Filozof da herkes gibi ayakkabı bağı koptuğunda, ya da treni kaçırdığında küfretmekten kendini alamaz; bir çiviye bastığında, ya da dilini dişlediğinde, herkes gibi o da ne duyduğu acı¬yı, ne de kızgınlığını gizleyecektir.

Filozoflar yaşamlarım yoluna koymada hiç kimseden daha başarılı değillerdir. Astroloji, Spiritualizm, •Hıristiyan bilimi Psiko-analiz ve insanlı¬ğın manevi başarıları için bulunmuş diğer çağdaş aspirinlerin tam tersine, felsefe öğrencilere ne kendilerini nasıl İdare edecekleri, ne de geleceği nasıl kestirecekleri bakımından, herhangi özel bîr bilgi sağlamaz. Dünya ça¬pında ünlü. Hiçbir filozof size dostluk kurma, başkaları üzerinde etkili olma, aşağılık duygunuzu yenme konusunda bir şey söylemez. Aynı şekilde fel¬sefe, sizi ne beklenen herhangi bir tehlikeden korur, ne yalnızlığınızı gide¬rebilir, ne de korkunuzu dağıtabilir veya çağdaş dünyanın giderek artan kaosu karsısında size sığınabileceğiniz bir yer gösterebilir.

O halde felsefenin gereği nedir? Okuması çetin, anlaması zor bir konu; incelediği şeyler açık olmaktan uzak, üstelik profesörleri de yazdıklarında oldukça karanlık. Felsefeyi anlayarak okumak İçin bir rehber hocanın yar¬dımına ve tartışma fırsatına ihtiyaç var. Bu güçlüklere karşın, pratik hiçbir yaran da yok, Filozofun çabalarını ödülle şereflendirme diye bir şey de yok ortada; felsefe bilgisi hiçbir işverenin değerlendirdiği bir nitelik olma^-ğı gibi, kişiyi yaşamında başarılı kılacak bir güçle de donatmamaktadır.Öyle ise felsefe öğreniminin gereği var mıdır?

Bu sorunun tek yanıtı vardır: Anlama ihtiyacını tatmin etmek. Bazılamız kendimizi içinde bulduğumuz bu şaşırtıcı dünyanın anlamını bilmek genellikle insan yaşamının, özel olarak kendi kişisel varlığımızın önemi ve mümkünse amacını anlamak İster. Yaşamın amacı nedir ve nasıl ı sanmalıdır? Felsefe bu tür sorularla ilgilenir: Bunlara kesin yanıtlar bulmak İçin değil, sadece üzerinde düşünmek ve tartışmak, bizden daha ı tün kişilere akla yakın görünen yanıtlan gözden geçirmek için ilgilenir.Öyle ise diyeceğiz ki, felsefe ruhun evren üzerindeki serüveninin bir betimlemesidir. Bir kısım insanlar bu zihinsel ve spiritüel macerayı izlemede bü¬yük zevk buluyorlar, bunlara filozof diyoruz. Onların açtıkları ışıklı yolda adım atmayı yalnız bu zevki pay taşanlara öğütleriz (').

Yukardaki parçadan da anlaşılacağı Özere felsefenin işlevi. İnsanoğluna pratik bir çıkar ya da yarar sağlama değil, olsa olsa onun bilme, anlama ve gerçeği görme merakını gidermedir. Felsefî düşüncenin temelinde bu anlama ve bilme merakı, insanoğlunun evren karşısındaki hayret ve tecessüsü yatar. Bu hayret ve tecessüs kaybolmadıkça felsefe devam edecektir, insanoğlu yal¬nız çıkar ya da yarara yönelik bir yaratık değildir. O. evrenin yapı ve düzeni¬ni, yaşamanın değer ve amacını, madde ve ruh ilişkisini, bilgilerimizin güve¬nirlik derecesini, iyi, güzel ve doğrunun niteliklerini bilmek ister. Felsefe bu isteği karşılama çabasıdır ve onu iki yoldan gerçekleştirmeye çalışın
1) Evrende olup bitenlerin gerisindeki gerçeğe inmek; 2) Bilgilerimizi, iyi¬lik, doğruluk ve güzellik kavramlarımızı eleştirip aydınlığa çıkarmak. Birinci yoldaki çabadan metafizik, ikinci yoldaki çabadan felsefenin diğer geleneksel kollan olan bilgi teorisi, etik (ahlak teorisi), estetik ve mantık doğmuştur.

Metafizik tek tek olguları, ya da görünüşteki olguları değil, evrenin tümü¬nü, değişmez ve asıl olan nitelikleriyle salt akılla anlama ve öğrenme çabası¬dır. Metafizik yapan filozoflar gözlem ya da deney yoluyla doğrulanma olanağı olmayan «açıklayıcı» sistemler kurmuşlardır. Ne var ki, bu sistemler çoğu kez birbiriyle çelişki içinde olmuştur. Her sistem belli bir görüşün, kişisel eğilim ve yaşantılara bağlı belli bir bakış açısından evrene yaklaşımın bir Ürünüdür. Bu nedenle birtakım ortak sonuçlara ulaşacakları beklenemez.
Metafizik, evrene İlişkin bize gerçek bilgi verme amacını güder. Ancak bu bilgiyi gözleme dayak bir akıl yürütme ve ulaştığı sonuçları olgularla temellendirme yolundan değil, salt akıl yürütme yolundan elde edebileceği savındadır. Bu sav, bilimlerin bilgi edinmede kullandıkları yöntem anlayışı ile ters düşmektedir, insanlığın düşünce tarihinde metafiziği bilimin yerini alma ça¬basında haklı gösteren hiçbir somut basan örneğine rastlamamaktayız.

Felsefe, konusu bakımından evrenseldir. Başka bir deyişle insan yaşantı¬sına giren her şey felsefeye konu oluşturabilir. En basit bir algı öğesinden (örneğin, dokunduğum masanın sertliği) en karmaşık bir düşünme sistemine (örneğin. Einstein'ın genel relativite teorisi) kadar her şey felsefeye inceleme konusu olabilir. Şu kadar ki. felsefe bilgi üreten bir uğraş değildir, onu bir bilgi çeşidi saymak da yanlıştır. Felsefenin amacı bilgi sağlamak değil, başka yollardan (örneğin ortakduyu, bilim, din vb.) sağlanan ya da sağlandığı ileri sürülen bilgileri eleştirmek, açıklığa kavuşturmaktır. Felsefe bu işlevini man¬tıksal çözümleme ve kavramsal düşünme yoluyla yerine getirmeye çalışın
Bunu bir örnekle göstermek için şu iki soruyu ele alalım:
Bu sorulardan ilki olgusal bir sorudur: yanıtını bilimsel araştırma yoluy¬la verebiliriz, ikinci soru kavramsal bir sorudun cevabını, »doğru» ve «bilmek» terimlerinin anlamlarını aydınlatmak yolundan verebiliriz. Bilim birinci tür sorularla, felsefe ikinci tür sorularla ilgilenir. Birinde olgu toplamak, diğerin¬de mantıksal çözümlemeye gitmek zorunluluğu vardır. Felsefe Socrates'den günümüze gelinceye dek ve günümüzde artan bir ölçüde. İnceleme konusu ister metafizik nitelikte, ister dinsel nitelikte olsun, kavramsal çözümleme' yöntemini kullanmaktadır.

Geleneksel felsefe daha çok metafizik sistemler kurarken yüzyılımızın ba¬şından beri felsefede giderek güçlenen eğilim, mantıksal çözümleme yoluyla günlük düşünce ve bilimde kullanılan kavramların aydınlatılması biçiminde belirmiştir. O kadar ki, felsefeyi mantıksal düşünmeye indirgeme ya da onun¬la bir tutma düşüncesi çok yaygın bir eğilime dönüşmüştür. B. Russell daha 1914'te mantığı felsefenin özü diye nitelemiş; R Carnap daha da ileri giderek felsefeyi nerdeyse mantıkla bir tutmuştur. O ve izleyicilerine göre felsefe¬nin tek geçerli işlevi mantıksal çözümleme yoluyla bilimsel kavram ve İlkeleri eleştirmek ve aydınlatmaktır. Carnap'ın bağlı olduğu Mantıksal Empirizm ekolü için, metafizik yararsız, boş ve aldatıcı bir uğraşıdır. Evrenin gerçek niteliği insan varlığının anlam ve amacı üzerinde yürütülen spekülatif düşünme, yerini ölçülü, sorumlu ve bilimsel nitelikte bir mantıksal çözümlemeye bırakmak zorundadır. Çünkü bu gibi konularda metafiziğin öteden bert ile sürdüğü genel yargılar insanın heyecan ve duyarlığına hitap eden fakat hiçbir zaman olgusal olarak doğrulanamayan şiir türünden ifadeler olmakta ileri geçmemiştir


R Carnap