Geliştirdiği yöntemlerle yıl, mevsim ve ekinokslar ile ilgili daha kesin bilginin elde edilmesini sağlamıştır. Bu çalışmanın amacı, bu katkılar önemli olmasına rağmen, El-Battani’nin modern bilime gerçek katkıyı bilimsel yöntemi ile yaptığını ortaya koymaktır. Matematiksel ve fiziksel astronomi ayrımın ortadan kaldırması çok önemli bir katkıdır. Ayrıca, Güneş’in yörüngesini ve Ekinoksları hesaplarken, El-Battani Güneş paralaksını yok sayarak idealleştirme uygulamış ve idealleştirme kullanması yönüyle; yöntemi modern bilimin yöntemine benzemektedir. El-Battani’nin yöntemi ile İslam dünyası ile modern bilim arasında köprü olduğu bir gerçektir.

Modern bilimin doğuşunu simgeleyen Kopernik devrimi, mevcut evren tasavvurunu ve tasavvur edilen evren içindeki insanın konumunu değiştirmiştir. Astronomi tarihi incelendiğinde, başlangıcından günümüze kadar, her toplumda ya da her kültürde bir evren tasarımı olduğunu görmek mümkündür. Gerekçesi ister pratik isterse mistik olsun; gökyüzü, yıldızlar ve güneş sahip oldukları özellikler ve gösterdikleri düzenlilikler nedeni ile insanoğlunun ilgisini çekmiştir. Bu ilginin, astronomik yıl hesaplamaları ve mevsimlerin belirlenmesi, evren modellerinin oluşturulması vb. gibi bazı pratik sonuçları olmuştur. El- Battani, 3′ olarak hesapladığı paralaksı- bu değer Brahe’nin de göz ardı ettiği değer ile aynıdır- Güneş’in yörüngesini ve ekinoksların hesaplarken paralaksı sıfır kabul edip, göz ardı etmiştir. El-Battani’nin kullandığı yöntem ile modern bilimin yöntemi arasındaki benzerlik idealleştirme kullanımıdır. Bir yöntem olarak paralaksı yok sayması veya idealleştirme kullanması açısından incelendiğinde El-Battani’nin bilim anlayışı ile modern bilim arasında önemli bir benzerlik olduğu görülebilir.
Modern bilimin simgesi olan idealleştirme kavramı, gerçek dünyadaki durumlar ve nesneler için yanlış olduğunu bildiğimiz sanı, önerme veya tümceler olarak tanımlayan Lind’e (1993) göre, idealleştirmeler basitleştirilmiş ve bu yüzden bu dünyadaki nesnelerin nasıl davrandıklarını yanlış betimleyen ifadelerdir. İdealleştirme basitleştirme amaçlı işlemdir [Shaffer, 200016]. Bilim adamları bilimsel kuramların oluşturulması esansında önemli görmedikleri bir takım faktörleri atarak idealleştirme yapmakta ve gerçek dünyayı basitleştirmektedirler. Gerçek dünyanın bir takım özellikler, bağıntılar ve nesnelerinin atılmasıyla gerçekleştirilen idealleştirmeler, yalınlaştırmayı amaçlamaktadır. İdealleştirme dünyanın yapısını karmaşık hale: - getirmeyi değil; basitleştirilmesini hedefler. Gerçek dünyanın çok karmaşık olması nedeniyle, bilim adamları bilimsel kuramları oluştururken bir takım idealleştirmeler yaparlar. Yani, hesaplamalardaki karmaşıklığı gidermek amacıyla, incelenen olay üzerine etki eden bir takım faktörleri yok sayarak, dünyanın yapısını yalınlaştırırlar. “Noktasal kütle”, “ideal gaz” “sürtünmesiz ortam” vb. idealleştirmelerle kurulmuş çok sayıda bilimsel yasa vardır. Galileo’nun eylemsizlik ve serbest düşme yasası, ideal gaz yasası, Keplerin hareket yasaları ve Newton’un yasaları idealleştirme kullanılarak oluşturulmuş yasalardan bir kaçıdır. Galileo yasalarını oluştururken ortamın sürtünmesini 0 (sıfır) kabul ederek; Newton evrensel çekim yasasını ( f = Gm1 m2 / r2) formüle ederken birbirlerine kuvvet uygulayan iki nesneyi ele alıp diğerlerini göz ardı ederek idealleştirme yapmışlardır.
Bilimde idealleştirme kullanımı modern bilimin kurucuların biri olarak kabul edilen Galileo’ya atfedilse de, onun aynı dönemlerde yaşamış olan Descartes de Felsefenin İlkeleri adlı eserinde evrendeki hareket ile ilgili teorisinde idealleştirme kullanıldığında evrendeki hareket miktarının nasıl hesaplanabileceğinden bahsetmektedir. Her ne kadar da Galileo ve Descartes’e atfedilse de, bilimde idealleştirme kullanılması ilk olarak El-Battani’nin bir katkısıdır. Güneş paralaksının yok sayılması neden idealleştirmedir? El-Battani’nin idealleştirme yapması neden önemlidir? El-Battani’nin yaptığı şey, hesaplamalarda Güneş paralaksının yok sayılarak evrenin yapısının basitleştirilmesi ve yörünge hesaplamalarında paralaksın ikinci derecede bir etken olduğunu kabul etmesidir. Paralaksın yörünge hesaplarına etkisinin sıfıra yakın olması nedeni ile yok sayıldığında, hesaplama sonucunda oluşacak değişmenin göz ardı edilebilecek bir değer olduğunu göstermesidir.
Sonuç olarak, El-Battani astronomide trigonometri kullanması, Batı’ya Almagest’i tanıtması ve bir anlamda hocalık yapması ve geliştirdiği aletlerle daha kesin ve güvenilir gözlem sonuçları elde etmesi açısından önemli olduğu kadar, kullandığı bilimsel yöntem açısından da önemlidir. Klasik bilim anlayışın aksine teori-pratik ayrımın ortadan kaldırılıp matematiksel astronomi ile fiziksel astronominin birliğini ortaya koyması modern bilimin temelleri açısından önemlidir. Yörünge ve ekinoks hesaplamalarında modern bilimin simgesi olarak kabul edilen idealleştirme kullanması nedeni ile El-Battani’in klasik bilim ve modern bilim arasında bir köprü olduğu iddiası kuvvet kazanmaktadır. Böylece, İslam dünyasında astronomi alanında yapılan çalışmaların sadece Hint ve Yunan eserlerinin tercümesi değil; önemli katkılar olduğu ortaya çıkmaktadır.
Arş. Gör. Ahmet EYİM (Orta Doğu Teknik Ü. Fen Edebiyat Fak. Felsefe Bölümü)
Kaynakça:
Descartes, R. (1997). Felsefenin İlkeleri. (Çeviren: Mehmet Karasan). İstanbul: MEB Yayınları.
Dreyer, J. L. E. (1953). A History of Astronomy From Thales to Kepler. 2nd Edition,. New York: Dover Publications, Inc.
Grant, R. (1966). History of Physical Astronomy. New York and London: Johnson Reprint Coroporation.
Hogendijk, J. P and Sabra, A. I. (2003). The Enterprise of Science in Islam. Cambridge and London: The MIT Press.
Huff, T. E. (1995). The Rise of Early Modern Science. Cambridge: Cambridge University Press.
Lind, H. (1993). “A Note on Fundamental Theory and Idealizations in Ecomonics and Physics”, British Journal for the Philosophy of Science, 44: 493-503.
Maeyama, Y. (1998). “Determination of the Sun’s Orbit: Hipparcus, Ptolemy, al-Battani, Copernicus, Tycho Brahe”, Arch. History of Exact Science, 53: 1-49.
Neugebauer, O. (1975). A History of Ancient Mathematical Astronomy. New York: Springer-Verlag.
Newton, R. R. (1970). Ancient Astronomical Observations and the Accelerations of the Earth and Moon. London: The Johns Hopkins Press.
Ronan, Collin A. (2003). Bilim Tarihi: Dünya Kültürlerinde Bilimin Tarihi ve Gelişmesi. (Çeviren: Prof. Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu ve Prof. Dr. Feza Günergun). Ankara : Tübitak Popüler Bilim Kitapları.
Sayılı, A. (1960). The Observatory in Islam. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Shaffer, M. (2000). Idealization and Empirical Testing. Ph.Dissertation. Florida: Coral Gables.
Sharif, M. M. (1966). A History of Muslim Philosophy. Otto Harrassowitz.
Swerdlow, N. M. (1999). Ancient Astronomy and Celestial Divination. Cambridge and London: The MIT Press.
Westfall, R. S. (1998). Modern Bilimin Oluşumu. (Çev. İsmail Hakkı Duru). Ankara: Tübitak Popüler Bilim Kitapları.