Bu forumdaki linkleri ve resimleri görebilmek için en az 25 mesajınız olması gerekir.


Klasik Mantığa Giriş: Klasik Mantıkta Endüksiyon (Tümevarım) Nedir? Ne Değildir?

Aşağıda (3) numaralı akıl yürütme örneğimizi incelediğimizde şunu görüyoruz: Boşluğa bıraktığım 1., 2., 3., , n. cisimlerin hep düştüğünü gözlemliyorum. Bu gözlemlerimden hareketle, "Boşluğa bırakılan bütün cisimler düşer." sonucuna varıyorum. Bir başka örnek: Yaptığı tüm deneylerde arı suyun 100°'de kaynadığını saptayan bir fizikçi, kendisinden önce yapılmış deneyleri de hesaba katarak, "Arı su 100°'de kaynar." gibi bir sonuca varır. Oysa, mantıksal açıdan bakıldığında, varılan bu sonuç zorunlu değildir ve böyle bir akıl yürütme örneği geçersiz olur. Çünkü varılan sonuç, gözlem ve deneylerle saptanabilmiş olanı aşmaktadır. Gerçekten de, "Boşluğa bırakılan bütün cisimler düşer." sonucunun zorunlu olabilmesi için, boşluğa bırakılan tüm cisimlerin her zaman (geçmiş, şimdi ve gelecek) ve her yerde (uzamın her bölgesinde) düştüklerinin fiilen gözlemlenmiş olması gerekir. Bu, zaman açısından imkânsız olduğu gibi (çünkü en azından geleceğe ilişkin deneylerimiz olamaz); uzam açısından da imkânsızdır (çünkü uzamın her bölgesinde deney yapma olanağımız yoktur). Öyleyse, yaptığımız deney ve gözlemler varılan sonuca dayanak sağlamaktadır; ama sonucu zorunlu kılamamaktadır. Burada deney ve gözlem yoluyla varılan sonucun bundan sonra da her gözlem ve deneyde gerçekleşeceği, uzamın her bölgesinde bunun böyle olacağı umulabilir, beklenebilir ve bu konuda bizde bir inanç oluşabilir; ama tüm bunlar bir zorunluluk olarak ifade edilemez ve ileri sürülemez. Bu yüzden sonuç burada gözlem ve deneyi aşan bir genelleme niteliğindedir ve yaptığımız işlem de bir genelleştirme işlemi olmaktadır. Sonuç olarak, varılan sonuç önermesi bir mantıksal zorunluluğu değil, içeriksel bir olasılığı ifade etmektedir.

ukarıda betimlediğimiz şekliyle, sonucun öncüllerde bildirileni aşan bir genelleme niteliği taşıdığı bu akıl yürütme türüne endüksiyon, endüktif akıl yürütme veya tümevarım denir. Endüksiyonda, dedüksiyonun tersine, bir çıkarım değil bir varım söz konusudur. Yani burada "tümden gelme" veya "tümden tüme geçme" değil, "tüme varma" karşımızdadır. Endüksiyonda sonuç önermesini bir genelleme kılan yön ise, sonuç önermesinin öncüllerin içeriğini aşan bir kapsama sahip olmasıdır. Endüksiyonda A ve B gibi iki olgu veya olay, birinci, ikinci, üçüncü ve giderek n'inci defalar bir arada saptanır ve buradan A ile B'nin hep bir arada oldukları sonucuna varılır. Yukarıdaki (3) numaralı endüksiyon örneğimizde de, aşağıdaki (8) numaralı endüksiyon örneğimizde de, bu belirttiklerimizi saptamak olanaklıdır:

Gözlediğim birinci aslanın yelesi vardı.
Gözlediğim ikinci aslanın yelesi vardı.
Gözlediğim üçüncü aslanın yelesi vardı.
(8) Gözlediğim n'inci aslanın yelesi vardı.
O halde, bütün aslanların yelesi vardır.

Endüksiyonda, bazı olay ve nesnelerin bir arada bulunmalarından, birlikteliklerinden hareketle, o olay ve nesnelerin bütünü hakkında bir sonuca varılmaktadır. Dolayısıyla, endüksiyon bir varımdır; ama "tüm"e hiçbir zaman varamayan bir akıl yürütme türüdür. Bu nedenle, "dedüksiyon" için "tümdengelim" teriminin tam karşılık olamayacağını belirtmiş olmamız gibi, "endüksiyon" için de "tümevarım" teriminin tam karşılık olamayacağını belirtmemiz gerekmektedir. Bununla birlikte, klasik mantıkta Aristoteles tümevarımı veya biçimsel tümevarım adlarıyla da anılan ve öncüllerin sonucu zorunlu kılar gibi göründüğü bir endüksiyon türüne de rastlamaktayız. Aristoteles'in bu endüksiyon türüne verdiği örnek aşağıdadır:

İnsan, at, katır uzun ömürlüdür. (9)
Bütün safrasız hayvanlar insan, at ve katırdır.
O halde, bütün safrasız hayvanlar uzun ömürlüdür.

KAYNAK: KLASİK MANTIK KİTABI