A-

Aktif Çamur Süreci: Atık su arıtma tesislerinde kullanılan, aerobik biyolojik arıtma süreci ( Activated Sludge Process ).

APEC: Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği Örgütü

Asbestos: Yalıtıcı özellikleri nedeniyle, özellikle 19 yüzyılda inşaat malzemesi, su boruları ve elektrikli aletlerde yaygın olarak kullanılan, doğal olarak ortaya çıkan lifli silikatlar. Asbestos doğada üç ayrı biçimde bulunur. Beyaz (chrysotile), mavi (crocidolite) ve kahverengi (amosite). Son yıllarda asbestosun sağlığa zararlı olduğu ve akciğer kanserine, mesothelioma adlı kansere ve asbestosis denen akciğer rahatsızlığına yol açtığı anlaşılmıştır.

Aşırı Yoksulluk: Genellikle minimum gıda gereksinimi karşılayamamak olarak tanımlanan yoksunluk durumu.

Atığın Yeniden İşlenmesi: Yeniden kullanmak amacıyla atık maddelerin toplanması ve işleme tabii tutulması; kağıdın, camın, alüminyumun ve plastiğin yeniden işlenmesi ( Waste Recycling )

- B -

Bakterisit: İstenmeyen bakterileri öldürmek için kullanılan kimyasal bileşik.

Benthal: Denizin tabanındaki toprağa ait yaşam mekanıdır.

Biyoteknoloji: Mayalama veya atık yönetimi gibi belirli bir amaç için mikro-organizmalar geliştirmeyi veya bitki veya hayvan, ürün yapmak veya bunları değiştirmek için canlı organizmaları veya bu organizmaların parçalarını kullanan teknik.

Bölgeleme: Belli amaçlarla bölgelere ayırarak toprak imarının denetlenmesi ( Zoning )

BSEP: Karadeniz Çevre Programı

- C -

Cadı Halkası: Belirli ağaçların altında (ormanda) ve çayırlarda meydana gelen halka (çember) şeklinde sıralanan mantarlara veya bu şekildeki mantar sıralanışına verilen isimdir. Bu oluşum şu şekilde açıklanmaktadır: Elverişli toprak koşullarında bir mantara ait miseller bir noktadan çevreye doğru ışınsal (radyal) olarak ve eşit boyutlarda gelişir. Çevrenin en dışındaki uç kısımlarında üreme organlarını oluşturur ve buralardan yeni mantarlar meydana gelir. Böylece bu mantarlar bir çember üzerinde bulunur. (Hexenring/ fairy circle)

CASE: Güneş Enerjisini Geliştirme Merkezi

Ceviz: Juglans regia L. (Jugalndaceae). 25-30 m. kadar yükselebilen ve kışın yapraklarını döken bir ağaçtır. Anadolu'da yabani olarak bulunduğu gibi, park ve bahçelerde yetiştirilir. Tohumları yenir. Ceviz içinin iplere dizildikten sonra dut pekmezine batırılıp kurutulması ile "Ceviz sucuğu", şeker ile kaplanması sonucu ise "Orcik şekeri" elde edilmektedir. Ünlü Ahlat bastonları, Van bölgesinde yetişen ceviz ağaçlarından elde edilen keresteden yapılmaktadır.

Cıva (Hg): Çok zehirli, gümüş rengi sıvı formunda bulunan bir ağır metal. Oda sıcaklığında sıvı halde olan tek metaldir. Buharları çok zehirlidir. Hafıza zayıflığına, baş ağrısında ve sinir hastalıklarına neden olur. Doğada cıva insana zarar vermeyen istikrarlı bileşikler içinde görülür. İnsanoğlu 3500 yıldan beri endüstriyel ve tarımsal amaçlarla cıvayı kullanmaya çalışmaktadır. Cıva mantar öldürmede de kullanılır. Cıva bileşikleri tarım ve kağıt endüstrisinde, plastik, pil, boya sanayiinde kullanılmaktadır. Kömür ve petrol gibi fosil yakıtlarının kullanımı, madencilik, metalürji, çelik ve çimento üretimi de cıvanın ortaya çıkmasına yol açar.

Cojenerasyon: Enerji üretim sürecinde sadece elektrik enerjisini değil, aynı zamanda üretim süreci sırasında ortaya çıkan ısıyı da kullanmaya dayanan uygulama. Geleneksel enerji santrallerinde benzin, türbinleri çalıştırmak için buhar üretmek üzere suyu ısıtmakta kullanılır. Türbinler elektrik üretmekte kullanılır. Bu süreçte ortaya çıkan ısı çevreye bir atık olarak bırakılır. Cojenerasyon uygulamasında ısı toplanır ve sıcak su veya başka amaçlarla kullanılır. Cojenerasyon, benzinin çok daha verimli ve ucuza kullanılmasını sağlar, yerel binaları ısıtmak için gerekli ısı miktarı düştüğünden, elektrik talebi de düşer. Türkçe birlikte üretim, beraber üretim de denmektedir.

- Ç -

Çernobil Olayı: İkinci Dünya Savaşında Hiroşima ve Nagazaki'ye atom bombası atılmasından bu yana yaşanan en kötü nükleer felaket. 25-26 Nisan 1986'da güvenlik sistemleri denenirken bir dizi insan hatası soncunda Priapat Nehri üzerinde bulunan Çernobil nükleer santralinin 4 numaralı reaktörü istikrarsız bir hale geldi ve kontrolden çıktı. 26 Nisan sabahı, saat 1:23'te güçlü bir buhar patlamasıyla reaktörün içindeki su buharı 1.000 tonluk metal kapağı havaya uçurmuş, kalın beton duvarı delmiş ve çok zehirli radyoaktif bir buharın oluşmasına yol açan büyük bir hidrojen patlamasına yol açmıştır. Radyoaktif serpintiler Sovyetler Birliği'nin doğusu, doğu ve güney, batı ve kuzey Avrupa'da ciddi bir kirlenmeye yol açmıştır.

Çevresel Etki Değerlendirmesi: Yeni gelişme ve projelerin çevreye olabilecek sürekli ya da geçici potansiyel etkilerinin, sosyal sonuçları ve alternatif çözümleri de içine alacak biçimde analizi ve değerlendirilmesi. (Environmental impact assesment)

Çıplak Don: Donmuş topraklarda buz oluşumu nedeniyle toprağın hacminin genişlemesi sonucunda fideciklerin veya fidanların, normal toprak yüzeyinden yukarı kaldırılmaları, don olayı geçtikten sonra, toprak yerine oturunca, köklerin açıkta kalmasına neden olan don olayı.

Çölleşme: Doğal iklim değişimleri ya da insanın doğayı tahribatı sonucunda kurak bölgelerin, çöl koşullarını taşıyan ekosistemlere dönüşmesi olayıdır. ( Vervüstung/ Desertification )

Çöplerin Değerlendirilmesi: Yeni ürünlerin elde edilmesi amacıyla cam, çinko, plastik, kâğıt ve benzeri özel çöplerin değerlendirilmesi ve organik çöplerin kompost haline çevrilmesini ifade eden bir terimdir. (Abfallverwertung/waste treatment, waste recycling)


-D-

DAC: OECD Kalkınma Yardımı Komitesi

DDT: Dikloro difenol trikloroethan. Çok zehirli ve inatçı bir böcek öldürücü. Kolayca vücut dokusundaki yağlarda çözülür ve gıda zincirinde birikmeye başlar. 1939 yılında keşfedilen DDT, dünyada en yaygın biçimde kullanılan böcek ilacıydı. Balıklar ve kuşlar için çok öldürücü olduğu anlaşıldı. Kuşların yumurtalarının kabuklarını zayıflattığı ve üremelerini sonuçsuz bıraktığı için az kaldı bir çok türün, soyunun tükenmesine yol açacaktı. 1970'li yıllarda ABD ve Avrupa'da yasaklanmış, yavaş yavaş çevredeki DDT değerleri düşmeye başlamıştır.

Demografi: İnsan topluluklarının istatistik karakteriyle ilgilenen sosyoloji ve antropoloji dalıdır. Özellikle toplam nüfus, yoğunluk, doğum ve ölüm oranları, göçler, evlilikler vb olayları inceleyen bilim dalıdır.

Demografik Geçiş: İnsan toplumlarında, yüksek doğum-ölüm oranlarının belli aşamalardan geçerek, düşük doğum-ölüm oranları haline gelmesi sürecidir.

Dışsallıklar: Başkalarının etkinliklerinin bir sonucu olarak bir toplumsal grubun ödemek zorunda kaldığı sosyal maliyet ya da elde ettiği sosyal fayda.

Direnç: Bir organizmanın abiyotik ve biyotik baskı faktörlerine karşı (su noksanlığı, sıcaklık ekstremleri, hava kirliliği, zararlılar) dayanma yeteneği. ( Resistenz/Resistance )

- E -

Ekosfer: Yeryüzünün canlıları içeren bölümü, biyosfer ve karşılıklı etkileşimin söz konusu olduğu atmosfer, hidrosfer ve litosfer.

Ekoturizm: Kişisel tatil ve çevreye verilen önemin bileşimi. Doğa turizmi, çevre tatili de denmektedir. Ekoturizm tabiri, soyu tehlikede olan türler veya yağmur ormanı gibi bir çevresel özellik nedeniyle bir yere giden bireylere ortak bir dizi faaliyeti anlatmak için kullanılmaktadır. En geniş anlamıyla ekoturistler doğal güzellikleri tanımak ve onların tadını çıkarmak amacıyla bağımsız olarak veya bir acente ile seyahat eden kişilerdir. Bir çok çevreci, doğa turları konusunda uzmanlaşmış olan acenteler aracılığıyla seyahat etmeyi tercih etmektedir.

Elektromanyetik Radyasyon: Elektrikli aletler ve enerji nakil hatlarından yayılan radyasyon.

EMBO : Avrupa Moleküler Biyoloji Örgütü

EPA: ABD Çevre Koruma Kurumu ( Environmental Protection Agency )

- F -

Fabrika Çiftlikler: Hayvanları et, süt veya diğer ürünleri için aşırı kalabalık esaret koşulları altında yetiştirmek. Geleneksel et ve süt çiftliklerinde, hayvanlar açık havada serbestçe dolaşabilir, doğal veya yarı-doğal bir barınakta barındırılırdı. Son yıllarda hayvanlar giderek daha dar mekanlara hapsedilmeye başlandı. Günümüzün modern fabrika çiftliklerinde hayvanlar, kaçma veya yaşam koşullarını ve hatta pozisyonlarını değiştirme şansı olmadan bütün yaşamlarını bütünüyle zincirlenmiş veya daracık bir mekana hapsedilmiş olarak geçirmeye zorlanmaktadırlar.

FAO: Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü

Fauna: Yeryüzünde ekolojik olarak sınırlanabilir bir yaşam mekanında bulunan bütün hayvanları ifade eden bir terimdir. (orman faunası, çayır ve deniz faunası gibi).

Fesleğen: Ocimum basilicum L. (Labiatae). 10-40 cm. Yükseklikte, beyaz veya pembe çiçekli, özel ve kuvvetli kokulu, otsu ve bir yıllık bir bitkidir. Bahçelerde ve saksıda yetiştirilir. Baharat olarak kullanılır. Dağ Reyhanı, fesliyen, ırıhan, peslan, rahan, reyhan olarak da bilinir.

Fosfat: Doğal olarak bulunan fosfor içeren bileşikler. Bitkilerin büyümesi için gerekli maddelerden biri olan fosfatın fazlası, aşırı çevre kirlenmesine yol açabilir. Göl, nehir ve benzeri su kaynaklarında aşırı fosfor birikmesi, bitkilerin sudaki yaşamı kesintiye uğratacak kadar çok büyümesine yol açabilir. Bu sürece de ötrofikasyon denir. Nitrat gibi fosfat da gübrenin temel maddelerinden biridir. Ama çevre kirliliğine yol açan temel fosfat kaynaklarından biri deterjanlardır.

- G -

GEF: Küresel Çevre Fonu (Birleşmiş Milletler/Dünya Bankası)

Genetik mühendislik: Bir organizmadan alınan genleri izole etmek, bu genleri yönlendirmek ve başka bir organizmaya katmak için kullanılan teknolojiler. Bilim adamları, 1973 yılında DNA'yı kesip yapıştırmayı öğrendiler. Ticari genetik mühendislik firmaları ise 1976 yılında kuruldu.

Gezici Orman Tarımı: Özellikle ülkemizde orman arazileri üzerindeki doğal vejetasyon kaldırılarak, tarla ve bahçe tarımı yapılır. Fakat çoğunlukla yamaçlarda olan bu tarlalar 2-3 yıl sonra fakirleşip verimsiz hale gelince terk edilir, yeni tarla elde etme için yeni ormanlar ortadan kaldırılır. Onun için buna "gezici orman tarımı" da denmektedir.

Gölet: Genellikle gölden küçük ve havuzdan büyük, doğal ya da yapay olarak yapılmış su oluşumu ( pond )

Gürültü şiddeti: Ses dalgalarının neden olduğu hava basıncına göre değerlendirilen ve dB(A) birimine göre belirtilen gürültü değerlendirmesidir. Örneğin sakin bir konuşmanın şiddeti 50 dB(A), tren geçişinin çıkarttığı gürültünün şiddeti ise 100 dB(A)dır. ( Lärmstärke/loudness )



- H -

Halojen: Kimyasal yapı açısından benzerlik gösteren ve hepsi çok çabuk tepkimeye giren, kimi zaman bilinen en zehirli kimyasallar olan klorine hidrokarbonlar ve sentetik organik kimyasallar gibi yeni bileşenler oluşturan ve beş elementten oluşan grup. Florin, klorin, bromin, iyot ve astatin bu gruba dahildir. Bir veya birden fazla hidrojen atomunun yerine halojen atomun geçtiği bileşiklere halojenleşti denir.

Heptaklor: Çok zehirli bir böcek ilacı

Homeostasis: Bir canlı sistemde bulunan, kendi kendini ayarlama ve bazı hallerde onarım gücü olan mekanizma ve yetenektir. Bu sibernetik sistemlerdeki "geri bildirim" (feedback) mekanizması olarak da nitelenebilir.

Humus: Bitkilerin yetişmesi açısından büyük önem taşıyan, topraktaki ayrışma sonucu oluşan koyu renkte madde; lağım suyu arıtma işlemlerinde biyo-kimyasal süreç sonunda ortamda kalam karmaşık organik madde atığı ( Humus ).

HWRP: Hidroloji ve Su Kaynakları (Birleşmiş Milletler/WMO)

- I -

IFAD: Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu

Ilıman Bölge Yağmur Ormanı: Mevsimlere dengeli bir şekilde dağılış gösteren bol yağışların düştüğü ılıman bölgelerin ormanlarıdır. Göreli olarak bitki türü sayısı az, fakat aynı türden olan bitkiler veya ağaçlar topluluğu geniş populasyonlar oluşturur. Bu populasyonlar "yosun ormanları," "subtropikal orman," "defne ormanları" gibi isimler alır.

Irk: Bir tür grubu içinde, örneğin populasyonda, genetik bakımdan fizyolojik ve morfolojik karakteristikler itibariyle belirli farklar gösteren bireylerin oluşturduğu gruplardır. Bu karakteristikler doğal koşullara uyum sonucu da olabilir. Bu karakteristikler altında kazanılmış dış görünüm, aynı ekolojik koşullarda gelecek generasyonlarda da aynen tekrarlanmaktadır.

Isırgan: Urticae ( Urticaceae ) türlerine verilen genel ad. 5-150 cm yükseklikte, yakıcı, bir veya çok yıllık otsu bitkilerdir. Genç dalları pazarlarda satılır ve ıspanak gibi pişirilerek sebze olarak yenir. Tek başına veya yumurta ile birlikte yağda kavrulduktan sonra üzerine yoğurt dökülerek hazırlanan yemeğe Borana (veya Borani) denir. Türkiye'de 5 Urtica türü bulunmakta ve bunların genç dalları bir ayırım yapılmadan sebze olarak kullanılmakta ve bunların genç dalları bir ayırım yapmadan sebze olarak kullanılmaktadır. Halk dilinde ağdalak, cımcar, cıncar, cılagan, cızgan, cincar, çinçar (Şavşat-Artvin), dadırkalak, dala diken, dalagan, dalayan diken, dalgan, dalıgan, erinç, gezgez, geznik (Doğu Anadolu), gıcıkdan otu, gidişgen, gidişken otu, ısırgı, dancak otu, sırgan, sırgan otu, yığınç olarak da bilinir.
Urtica dioica L. - Acı ısırgan. Bütük ısırgan otu. 30-150 cm. Yükseklikte ve çok yıllık bir türdür.
U.pilulifera L. - Kara ısırgan otu. 30-100 cm. Yükseklikte ve bir yıllık bir türdür. Tohumları aktarlarda ısırgan otu tohumu veya kara ısırgan otu tohumu adı altında satılmakta ve tedavide kullanılmaktadır.
U.urens L. - Küçük ısırgan otu. Tatlı ısırgan. 10-60 cm yükseklikte ve bir yıllık bir türdür.

Izgın : Eruca cappadocica Reut. (Cruciferae) 10-50 cm yükseklikte rozet yapraklı, sarımsı renkli çiçekli, bir yıllık ve otsu bir bitkidir. Tohumlarından yağ çıkarılır.

- İ -

İleri arıtma: Biyolojik arıtma sonrası atık suyun kalitesini arttırmak için uygulanan fiziko-kimyasal süreçlerin tümü. ( Advanced treatment)

İnsani yoksulluk: Cehalet veya yeterli derecede beslenememe gibi gerekli insani yeteneklerden yoksun olma.

İntersepsiyon: Yağışların bir kısmının, bitkilerin toprak üstü kısımları tarafından tutularak tekrar buharlaştırılması sürecidir. Bu yolla, toprağa varmadan tekrar atmosfere dönen yağış suyu miktarı, özellikle ormanlarda yağışın yüzde 30'una kadar varabilir. ( Interzeption/interception )

İşitme zararları: İnsanlarda işitme zararları 65 dB (desibel) ses şiddetinden sonra başlar. Bu zararlar sinirlenme ve vejetatif sinir sisteminin tahrip edilmesi gibi kısa süreli reaksiyonlara neden olur. Ses şiddeti uzun süre 90 dB üzerinde devam ederse insanda organik işitme zararları meydana gelir.

İtai-İtai Hastalığı: Çevre kirlenmesi sonucunda besin zincirine geçmiş bulunan kadmiyumun, bu besinlerle sürekli olarak alınması sonucunda, vücudun önemli fonksiyonları zarara uğrar, özellikle kemiği oluşturan maddeler çözünür ve insan vücudu eğilip, bükülür. Itai itai hastalığı denilen bu rahatsızlık insanı sonunda ölüme götürür. Bu hastalık ilk olarak Japonya'da görülmüş, ismini de bu ülkede almıştır.

- J -

Japon hurması: Kara hurma

Japonika: Hint yağı ağ.

Jeomorfoloji: Yeryüzüne ait dış görünüm şekillerini (düzlük, çukurluk, girintili çıkıntılı yapı, vb.) niteleyen bir terimdir.

Jeosfer: Yeryüzünün belirli bir yaşam mekânını ifade eden bir terimdir. Bu mekânda litosfer (taşküre), hidrosfer (suküre), atmosfer (havaküre), ve biyosfere (canlılar dünyası) ait kesitler bulunmaktadır. Sabit bir sınırlama yapılamaz. ( Geosphere )

Jeotimik çevre: Yerkürenin katı dış kabuğuna (litosfer) ait kimyasal özellkleri kapsar. (çeşitli kimyasal bileşimdeki mineraller ve bunların ayrışma ürünleri olan kimyasal elementler) ( geochemische Umwelt/ geochemical environment )

- K -

Kapalı kıyı suları: Açık denizlerle bağıntısı olan kapalı kıyı suları. Özel jeomorfolojik kıyı şekillerinden birinin içindeki durgun su yüzeyleri bu şekilde isimlendirilmektedir. ( astuare/estuary-estuarine )

Katalitik dönüştürücü: Hava kirliliğini azaltmak için otomobil gibi motorlu araçlara takılan araç. Makineden çıkan egzos gazı dönüştürücüden geçirilir, dönüştürücü kimyasal reaksiyonları hızlandırarak, birleşim atmosfere salınmadan önce, çevreyi kirleten kimi maddelerin başka maddelere dönüştürülmesini sağlar.

Kemosentez: Bazı bakteriler, güneş ışınları olmadan, inorganik maddeleri oksitlemek suretiyle, kendileri için gerekli, enerji bakımından zengin organik maddeleri elde ederler. Buna kemosentez denir.

Kuraklık: Belirsiz zamanlarda meydana gelen ve canlıların (özellikle bitkilerin) yaşamını tehlikeye düşürecek veya onları zarara uğratacak kadar azalmış bulunan su kıtlığıdır. Bu tanımlamadan anlaşılacağı üzere, belirli bir iklimin karakteristiği olarak belirli mevsimlerde su kıtlığı “ kuraklık” değildir. Herhangi bir yılın, herhangi bir mevsiminde meydana gelen alışılmışın dışındaki su noksanlığıdır. ( Trockenheit/drought, dryness )

Kükürt dioksit (SO2): İşlem görmemiş kömür, doğal gaz gibi fosil yakıtlarının içerdiği kükürdün yanması sonucunda ortaya çıkan zehirli gaz. Yakılan her yüz ton kömür ve kokun ortaya üç ton kükürt dioksit çıkardığı bilinmektedir. Metallerde paslanmaya neden olmasının yanı sıra, solunum sistemine de zarar verir. Asit yağmurunun baş suçlusu kükürt dioksittir.

- L -

Lâbada: Rumex alt cinsine bağlı bazı Rumex ( polygonaceae ) türlerine verilen genel ad. Çok yıllık, otsu bitkiler olup yapraklar ok veya mızrak biçiminde değildir. Yaprakları pazarlarda satılır ve sebze olarak kullanılır. Erzurum bölgesinde yapraklar saç örgüsü şeklinde örüldükten sonra kurutulur ve kışın kullanmak için saklanır. Meyveleri (gığış) çay gibi hazırlanarak çay yerine içilir (Tokat). Yaprakları ile yapılan et dolmasına Efelek dolması denir. En çok aşağıdaki türlerin yaprakları kullanılmaktadır. Avelik, develik, düvelik, ebelik, efelek, evelek, evilik, everek, geğeş, ılıbada, ılıbıda, ılıbıdı, ilabada, ilebeda, ilibada, ilibade, klibade.
Rumux alpinus L. - Dağ pazısı (Anzer-Rize). Emirdağ (Afyon) yayla köylerinde ışgın adıyla tanınır. Yaprak sağı çiğ olarak yenir. Yapraklarından dolma yapılır veya ıspanak gibi pişirilerek yoğurt ile yenir. Osmanlı döneminde bu türün Uludağ'dan toplanan kökleri Papaz ravendi veya Ravend-i Rumi (Anadolu ravendi) adı altında İstanbul aktarlarında satılır ve ravent kökü yerine kullanılırdı.
R. conglomeratus - Murray-Labada
R. crispus L . - Evelik. Sığırkuyruğu (Azdavay-Kastamonu). Doğu Anadolu (Erzurum) bölgesinde sebze olarak kullanılır.
R. obtusifolius L. - Evelik, yabani pazı (Van).
R. olympicus Boiss - Ebelek, İlâbada. Uludağ'da (Bursa) yetişir. Yapraklarından et dolması sarılır.
R. patentia L. - Evelik, develik (Ilıca-Erzurum)
R. pulcher - Van bölgesinde Tirşo adıyla tanınır ve kökü yara iyi edici olarak kullanılır.

Lagün: Bunlara "sahil baraj gölü" de denir. Deniz dalgalarının sürüklediği kum ve çakıl materyali, kıyıda bir set oluşturur. Bunun arkasında da sular birikerek bir göl meydana gelir. Böylece denizden ayrılmış bir kıyı gölü meydana gelir. Eğer buraya bir akarsu dökülürse tuzluluğu çok azalabilir.

Lamarkizm: Lamark tarafından canlı türlerin değişimine ilişkin olarak ortaya atılan varsayım. Bu varsayıma göre, bir canlının yaşam faaliyetinin gereği çevre koşullarına uymak için kullanılan organlarda yeni gelişmeler meydana gelebilir veya kullanılmayan organlar ortadan kalkabilir ve bu değişimler, genetik sürekliliğe sahiptir. Ancak yapılan araştırmalarda, henüz bu varsayımı doğrulayan veriler bulunamamıştır.

Latent: Sözcük anlamı, bağlı ve hareketsiz, göze çarpmayan, hissedilmeyen demektir. Daha çok, herhangi bir şekilde göze çarpacak yaşam ve fizyolojik aktivite belirtileri görülmeyen biyolojik olayları ifade etmek için kullanılan bir terimdir.

Limnoloji: Tatlısu göllerinin fiziksel, kimyasal ve meteorolojik özellikleriyle, içindeki canlıların biyolojisini inceleyen bilim dalıdır.

- M -

MA : İnsan ve Biyosfer Programı (BM/UNESCO)

Maki: Akdeniz iklim koşullarının bulunduğu yetişme ortamlarında yayılış gösteren çalı ve alçak boylu ağaçların oluşturduğu odunsu bitki toplumudur. Ağaç fundası, kocayemiş, mersin, sandal, harnup (keçi boynuzu), kermes meşesi, pırnal meşesi ve defne makinin başlıca odunsu bitki cins ve türlerini oluşturur. Genellikle hepsi sert yapraklı ve herdemyeşildir. Yazları kurak ve sıcak, kışları ılıman ve yağışlı Akdeniz ikliminin tipik bitki örtüsüdür. Kaliforniya'da "chaparral", Avusturalya'da "mallee scrub" olarak isimlendirilmektedir. ( Macchie/maccihia, maquis )

Manganez (Mn): İnsanlar da dahil olmak üzere bir çok canlı için gerekli bir ağır metal. Eksikliği büyümenin sınırlanmasına yol açabilir, ama çok miktarda alınması da sinir sistemini etkileyebilir.

Metan: Bataklık topraklarda, lağım sularında ve ayrıca kömür madenlerinde organik maddenin anaerobik koşullarda ayrışmasından oluşan, genellikle bataklık gazı olarak adlandırılan, doğal ve renksiz gaz. Atmosferde yoğunluğunun artması "sera etkisi"ne katkıda bulunur.

Mutlak Yoksulluk: Uluslararası yoksulluk düzeyi olarak belirlenen günde 1 dolardan az gibi sabit bir standarda göre tanımlanan yoksulluk.

- N -

NEA: OECD Nükleer Enerji Kurumu

Nemoral: Sıcak, göreli olarak yağış bakımından zengin 4-6 aylık vejetasyon periyodu olan iklim kuşaklarıdır. Nemoral iklim kuşağında yayılış gösteren yazın yeşil, geniş yapraklı ormanlar bol miktardadır. Bunların yayılış bölgeleri Batı ve Orta Avrupa, Doğu Asya, Doğu ve Kuzey Amerikadır.

Nitrat: Genellikle bir nitrojen, üç oksijen atomundan oluşan (NO3) azot içeren bileşiklerdir. Nitrojen döngüsünün doğal bir parçası olarak nitritlerin dönüşümüyle oluşurlar. Nitrat, bitkinin büyümesi için hayati önem taşıyan elemanlardan biridir. Doğal ve suni gübrenin temel maddesi nitrattır. Fazla nitrat ise çevre kirliliğine yol açar. Kolayca çözülebilen bir madde olan nitrat, topraktan geçerek yer altı sularına karışabilir. Nehir, göl ve diğer su kaynaklarında aşırı nitrat birikmesi bitkilerin, ekosistemi çökertecek ve kimi zaman deniz yaşamını sürdürecek kadar çok büyümesine yol açabilir.

Nival yükseklik zonu: Yüksek dağ bölgelerinin en üst bitki örtüsü basamağıdır. Bu zon sürekli olarak karlarla örtülüdür. Başka bir anlatımla klimatik karlı bölgenin üstündedir. Alplerde 2700-3100 metre üzerindedir. Buralarda bireysel veya grup şeklinde yosun ve likenler ile bazı otsu bitkiler bulunabilir. ( Nivale Stuffe/nival zone )

Nötr Gündüz Bitkileri: Çiçek açma aktiviteleri bakımından günlük ışın alma süresine (gündüz uzunluğuna) bağlı olmayan bitkilerdir


- O -

OECD: Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü

Oksidant: Oksijen içeren ve oksijenin yeni maddeler oluşturmak için kimyasal reaksiyona girmesi kolaylaştıran madde.

Orografik yağışlar: Bir dağ yamacını izleyerek yükselen nemli hava kitleleri soğuyarak, içlerindeki nemi yağış halinde bırakırlar. Engebeli arazinin veya dağların neden olduğu bu tür yağışlar "orografik yağışlar" olarak isimlendirilir. ( orographische Niederschläge/orographic precipitation )

Ozon (O3): Üç oksijen atomundan oluşan molekülleriyle Zehirli, renksiz bir gaz. Sıvı halde lacivert rengini alır. Atmosferin üst katmanlarında yer alan ozon, dünyayı güneşten gelen morötesi radyasyona karşı korur. Ozon çok tehlikeli bir maddedir. Yeryüzünde ise gözleri, burnu ve boğazı tahriş eden ozon, solunum sistemini tahrip eder. Güneş ışığında fotokimyasal tepkimeye giren egzos gazları, kirli havadan oluşan duman bulutlarında ozon ve nitrojen dioksit bulunur. Çok az insan ozonun ne kadar öldürücü olduğunun farkındadır. Bir gramın iki yüzde biri miktarda ozon almak öldürücü olabilir. Bir saç spreyi kutusuna saf ozon konsa, bu kutu tam 14.000 kişiyi öldürür.

Ozon tabakası: Zararlı morötesi radyasyonu süzen, ozon içeren üst atmosfer katmanı. CFC türünden kimyasal maddelerin atmosfere bırakılması sonucunda ozon tabakasının zayıfladığı, bunun ise cilt kanserinde artışa neden olacağı hesaplanmaktadır.

- Ö -

Ölüm hızı: Belli bir nüfustaki ölümlerin sayısı. Değişik biçimlerde hesaplanır. Bir hesaplama yöntemi olan kaba ölüm hızı, belli bir coğrafi alanda beher 1.000 kişi başına yıllık ölümlerin toplam sayısıdır.

Ömür otu: Sedum sempervivoides Bieb. (Crassulaceae) 20 cm kadar yükseklikte, tüylü, kırmızı çiçekli, iki yıllık ve otsu bir bitkidir. Dip yapraklar, rozet biçiminde bir araya toplanmıştır. Orta ve Doğu Anadolu bölgelerinde yetişir. Camuskulağı, kaya koruğu, ikbal otu, ikbal çiçeği, ömür çiçeği de denir.

Öncü bitkiler: Çıplak alanlara ilk olarak gelip, orada bir bitki örtüsü meydana getiren türler. Bunlar, ekstrem yetişme ortamı koşullarına dayanabilen (aşırı sıcaklık, kuraklık, don, su ve besin maddesi eksikliği, vb.) bitkilerdir. Örneğin, orman yangınlarından sonra, yanık alan topraklarına otsu bitkiler, titrek kavak gibi odunsu bitkiler öncü olarak gelir, yerleşir. Boş bir habitatta yerleşen ilk bitkiler de bu şekilde nitelenir.

Ötrafikasyon: Bir ekosistemin tamamında veya ekosistemin belirli kısımlarında besin maddelerinin artması, zenginleşmesi olayını niteleyen bir terimdir. Bir ekosistemde besin maddeleri verimini ve fotosentez ürünlerini arttırma hususunda etkili olan tüm süreçlerin toplu ifadesidir. Önrekler: Deterjanlı sularla göllerde fosfatın artması ve buna bağlı olarak su bitkilerinin biyolojik kitlesinin artması, gübreleme ile toprağın besin elementlerince zenginleşmesi ve dolayısıyla bitkisel ürünlerin artması gibi. ( Eutrophierung/eutrophication )

- P -

PEBC: Pasifik Havzası Ekonomik İşbirliği

Pelemir: Cephalaria syriaca (L.) Schrader (Dipsacaceae) 100 cm kadar yükselebilen, bir yıllık, tüylü ve pembe çiçekli bir bitkidir. Tohumlarından yağ elde edilir ve tohum unu lezzet vermesi için ekmek ununa karıştırılır (Kayseri, Erzincan, Diyarbakır). Sıkma ile elde edilen yağa Belemir yağı da denir. Acımığ, acımıh, acımık, acımuk, acimik, belemir, belemür, melemür de denir.

Pestisid: Bitki ve hayvanları zararlılardan korumak için mücadele amacıyla kullanılan kimyasal ilâçlar ve etki maddelerinden hepsini birden ifade etmek için kullanılan bir terimdir. Bütün "herbisid" ve "insektisid"leri kapsamakta olup "biosid" karşılığı kullanılan bir terimdir. ( pesitizid/pesticide )

Petrokimyasal: Petrolden türetilen madde veya malzeme, bir tür hidrokarbon. Hidrojen ve karbon atomlarından oluşan kimyasal. Modern kimya endüstrisinin kalbinde petrokimyasallar yer almaktadır. Bir çok "mucize" ürünün ve önemli miktarda kimyasal çevre kirliliğinin özünde petrokimyasallar yatmaktadır. En çok tanınan petrokimyasallar arasında, asetik asit, aseton, benzin, formaldehit, etilen, etilen diklorit, metanol, fenol, polietilen, polivinil klorid, stirin, vinil klorid vs. sayılabilir.

Plankton: Havuz, göl, akarsu, deniz, okyanus gibi sulara ait ekosistemlerin herhangi bir derinliğindeki su tabakalarında, su hareketleriyle sürüklenen veya çok yavaş olarak yüzen, hayvan ve bitkilerden oluşan mikroskobik büyüklükteki organizmalardır.

- R -

Radyoaktif Atık: Düşük veya yüksek düzeyde radyasyon yayınlayan atık. Atomik çağın başlangıcından bu yana, radyoaktif atıklar çözülememiş ve büyüyen bir sorun oluşturmuştur. Günümüzde de bu sorunların çözüme yaklaştıklarını söylemek mümkün değildir, sorunların boyutu da daha net anlaşılmıştır. Nükleer silahlar üretilirken, kullanılan yakıtın işlemden geçirilmesi sonucunda ortaya yüksek düzey radyoaktif atık denilen bir atık çıkmaktadır. Bu atıklar genellikle sıvı, kimi zaman katılaştırmış biçimde saklanmakta ve binlerce yıl boyunca çevre için tehlike arz etmektedirler. Tıbbi ve endüstriyel faaliyetler sonucunda ortaya çıkan düşük düzey radyo aktiflerin de dikkatli olunmadığı takdirde, tehlikeli olabildikleri bilinmektedir.

Radyoaktif serpinti: Radyoaktif parçacıkların yer yüzüne inmesi; ya da radyoaktif parçacıkların kendisi.

RDF : Bölgesel Kalkınma Fonu (CARICOM)

Rekombine DNA: Genetik mühendislik tekniklerinden, farklı birey veya türlerin DNA'larını birleştirmeye kadar uzanan değişik tekniklerin ürünü

Rüzgar profili: Rüzgar hızındaki değişimlerin, yüksekliğin ve mesafenin bir fonksiyonu olarak grafik halinde gösterilmesi. ( wind profile )


S -

SAARC: Güney Asya Bölgesel İşbirliği Örgütü

Sahel: Sahara çölünün güneyinde, Senegal'den Moritanya, Mali, Yukarı Volta, Nijer, Nijerya, Çad, Sudan ve son yıllarda Etopya'yı da içeren araziyi içeren, yarı çöl yarı otlak bölge. 1960'lı yıllardan beri büyük nüfus artışı ve bölgeye su sağlamak için kuyu kazma girişimleri, bölgenin sosyal yapısını değiştirmiştir. Göçebe hayvancılık yapan toplumu, hayvan yetiştiren ve tarım yapan bir topluma dönüştürme çabası sonucunda aşırı otlatma ve büyük bölgelerin çölleşmesine yol açmıştır. Çölleşme kıtlığa yol açmıştır.

Savan: Belirgin kuraklığa sahip tropik yaz yağışları zonunun (Muson) göreceli homojen bitki toplumlarıdır. Bazı bölgelerde düşük yıllık yağış miktarından, bazı bölgelerde de yüksek yıllık yağışa karşın (1000-1500 mm) çok geçirgen kum topraklarından dolayı kuraklığın egemen olduğu yetişme ortamlarının bitki toplumlarıdır. Savan vejetasyonu yoğun bir ot tabakası ile bunun üzerinde seyrek-çok aralıklı teker teker bulunan ağaçlar, çalılar veya ağaç grupları ve çalı gruplarından oluşur. Eğer üzerindeki ağaç topluluğunun kapalılık derecesi ortalama 0.5'e erişirse FAO tarafından bu savan bitki toplumu "orman" olarak isimlendirilir.

Siyah yağmur: Petrol döküntüsü, petrol kuyusu veya orman yangını gibi nedenlerle atmosfere dağılan kurumun yağışla yeryüzüne inmesi

Süper Türler: Aralarında herhangi bir şekilde, doğal melezlenme meydana gelmemiş bulunan, coğrafi bakımdan izole edilmiş yerlerde yaşayan bir akraba tür grubudur.

- Ş-

Şal Kabağı: Cucumis trigonus Roxb. Bir yıllık otsu, sürünücü ve sarı çiçekli bir tür. Meyveler 2-4 cm çapında, acı ve lezzetli küçük bir kavun görünüşünde. Silifke bölgesinde bulunur, bölgede müshıl olarak kullanılır. Yabani kavun, acur, ancur, gıta, hıta, hıttık, hıtti, hıyar, salatalık da denir.

Şamdan oluşumu: Tepe sürgünü çeşitli nedenlerle ve çok kez kırılmış, tahrip edilmiş olan ağaçlarda tepe sürgünü olmaksızın yan sürgünler gelişir. Böylece bitkinin tepe kısmı şamdanı andıran bir şekil alır. Bu olaya şamdan oluşumu denir. ( Kandelaberbildung/candelabre tree )

Şaşırtılmış fidan: Fidanlıklarda özellikle orman fidanlıklarında, ekim yastığında bulunan sık durumdaki fidanların, esas dikim alanına götürülmeden önce, bu yastıklardan çıkartılarak, daha geniş aralıklarla ve mesafelerle başka başka bir yastığa dikilmesi ve böylece daha iyi gelişmesinin sağlanması için yapılan işleme, ormancılıkta “şaşırtma”, bu fidanlara da “şaşırtılmış fidan” denir. ( verschulte Pflanze/transplant stock )

Şevketibostan : Cnicus benedictus L. 35 santime kadar yükselebilen, bir yıllık, tüylü, sarı çiçekli ve otsu bir bitkidir. Toprak üstü kısımları İzmir pazarlarında satılır ve sebze olarak kullanılır. Akkız, bostan otu, mübarek dikeni, Şevket otu olarak da bilinir.

Şimera: Deneysel yönlendirme sonucunda, iki veya daha çok sayıda farklı genom hücresinden oluşan organizma

- T -

Taksonomi: Organizmanları sınıflandırma bilimi ( Taxonomy )

Termosfer: Atmosferin 80-400 km yükseklikleri arasındaki katmandır. Bu katmanda sıcaklık tekrar hızla yükselir. ( Thermosphäre/thermosphere )

TFAP: Tropikal Ormanlar Eylem Planı (BM/FAO)

TRAFFIC: Ticareti yapılan bitki ve hayvanların ticaret kayıtları analizi. Doğal yaşam ve doğal yaşam ürünlerinin küresel ticaretini denetleyen uluslararası kurum. Kurum özellikle CITES anlaşmasının düzenlemeleri konusunda çalışmakta ve devletlerin CITES hükümlerine uyup uymadıklarını denetlemekte, bu yasaların daha düzgün uygulanması için baskı oluşturmaktadır.

Transjenik: Normal genomu, gen aktarılarak veya başka bir türün DNA'sının eklenmesi gibi müdahele edici bir teknikle değiştirilmiş bir organizmayı tanımlamak için kullanılan sözcük.

- U -

UNCTAD: Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Programı

UNEP: Birleşmiş Milletler Çevre Programı (United Nations Environment Programme)

Ulaşım Yollarını Koruma Ormanı: Şevlerden düşecek kaya ve taşlara, yamaçlardan gelecek çığlara ve toprak kaymalarına karşı yolları ve taşıt araçlarını güvence altına almak için yetiştirilen ve yararlanılan ormandır.

Uzaktan algılama: Elektromanyetik enerjinin bulunmasıyla sözgelimi havadan fotograf çekme gibi, fiziksel özelliklerle ilgili uzak mesafelerden bilgi toplama yöntemi. ( Remote sensing )

Uzun gündüz bitkileri: Çiçeklerinin çabuk oluşumu için günlük 14 saatten daha çok ışığa gereksinme duyan bitkilerdir. Gündüzlerin kısalığı, çiçeklenmeyi engeller, daha çok vejetatif gelişmeyi sağlar. Uzun gündüz bitkileri, gündüz uzunluğunun belirli bir sınırın altına düşmesi halinde (bu sınır bazı araştırmacılara göre 10 saat olarak kabul edilmektedir) çiçek açamazlar.

- Ü -

Üreticiler: Biyolojik kütleleri üretme ve değiştirme yeteneğine sahip organizmalardır. Ototrof (kendibeslek) organizmalar. Bunlar, inorganik maddelerden organik madde üreten canlılardır. Eğer bu üretim için güneş enerjisini kullanılırsa, bunlara fotoautotrof, kimyasal enerji kullanırlarsa kemauototrof denmektedir. Her iki grup canlıya birden "birincil üreticiler-primer üreticiler" denmektedir. İkincil (sekunder) üreticiler ise birincil üreticilerin meydana getirdiği organik maddelerle beslenerek bunlardan yeni ürünler meydaha getirirler. Bunlara hetetrof organizmalar, sekunder üreticiler denir.

Üretim Biyolojisi: Bir ekosistemdeki organik madde üretimini belirlemeyi, inceleme ve araştırma konusu olarak almış bulunan ekoloji dalıdır. Ekosistemdeki madde üretimiyle, enerji tüketimi arasındaki ilişkileride inceleyen toplum ekolojisi dalıdır.

Üretim peyzajı: Dinlenme ve eğlenme amacına hizmet eden peyzajların aksine, sadece tarım ve endüstri amaçlı kullanım için yararlanılan peyzajlardır.

Ürün verme kapasitesi: Bir toprağın yetişme ortamının, bitki ve hayvan toplumunun veya akarsuların arzu edilen ürünü, yararlanılabilir biyolojik kütleyi verebilme yeteneği veya kapasitesidir. Bu yetenek veya kapasite, iklim, toprak, bitki, hayvan, bakım ve işletme tekniğinin kombinasyonunua (ortak etkisine) bağlıdır. ( Yield capacity / Ertragsfähigkeit )

Üvez : Sorbus ( Roseceae ) türlerine verilen genel ad. Kışın yapraklarını döken, dikensiz, basit veya pennat yapraklı ağaç ve beyaz çiçekli ağaç veya ağaççıklardır. Eyvaz, ivaz, ivez, övez diye de bilinir.
Sorbus aucuparia L.: Kuş üvezi, mercan ağ, yabani üvez.
Sorbus domestica L .: Bahçe üvezi. Anadolu'da yabani olarak bulunduğu gibi meyveleri için de yetiştirilir. Meyvelerine Tokat-Niksar'da üvez yumurtu denir. Olgun halde iken yenir.


- V -

Vahvah: Tavuk çiçeği

Vejetasyon Mozaiği: Çok değişken küçük yetişme ortamlarında, küçük alanlar kaplayan çok çeşitli türler ve çok değişik tür grupları yapısının oluşturduğu vejetasyon görünümü.

Vejetatif dinlenme: Bitki türleri, özellikle klimatik faktörlere bağlı olarak yılın belirli zamanlarında veya mevsimlerinde vejetatif aktivitelerini durdurarak fizyolojik bakımdan faal olmayan bir duruma girerler. İşte bu fizyolojik dinlenme devresine vejetatif dinlenme denir.

Venüssaçı: Adiantum cappillus-veneris L. (Adiantaceae) Çok yıllık, rizomlu ve çiçeksiz bir bitkidir. Balgam söktürücü ve öksürük kesici olarak kullanılır. Fatmasaçı, ishal otu, karabacak olarak da bilinir.

VOC: Uçucu organik biletikler ( Volatile organic compounds )

- W -

WCED: Dünya Çevre ve Gelitme Komisyonu ( World Commission on Environment and Development )

WFC: Dünya Gıda Konseyi (BM)

WHO: Birleşmiş Milletlere bağlı Dünya Sağlık Örgütü ( World Health Organisation )

- Y -

Yağmur Gölgesi: Nem getiren ve yağış bırakan rüzgârların geldiği yönün aksi tarafında olduğu için az yağış alan veya hiç yağış almayan, siperde kalmış dağ yamaçları, Karadeniz Dağlarının güney, Torosların kuzey yamaçları yağmur gölgesinde kalan yamaçlardır.

Yaşam mekanı: Canlıların yaşamlarını sürdürdüğü fiziksel yerleşim mekanıdır. Bunlar hayvanlar için sezona göre değişik fiziksel mekan olabilir. Örneğin kış uykusuna yatan bir ayı için kış sezonunda yaşam mekanı bir mağara, bir in olabilir. Yazın ise kırlar, dağlar, ormanlar, bu hayvanın yaşam mekanıdır. Bu terim hem habitat, hem biyotop anlamında da kullanılır. (habitat, biyotope/ lebensraum )

Yenilenebilir kaynaklar: Petrol ve kömür gibi kullanımla birlikte yavaş yavaş azalan sonlu kaynakların aksine doğal olarak ortaya çıkan ve güneş enerjisi, rüzgar enerjisi gibi kullanımla azalmayan kaynaklar.

Yeşil devrim: 1960'lı yıllarda, fazla ürün veren yeni buğday ve pirinç çeşitleri gibi üstün verimli tahıl bitkileri geliştirilmiş ve ıslâh edilmiştir. Böylece birçok bölgelerde yüksek derecede ürün artışı gerçekleştirilmiş olu bu sonuç “Yeşil Devrim” olarak isimlendirilmiştir.

Yön gösterici (pusula) bitkiler: Bir pusula gibi yaprakları ile yön gösteren bitkileri ifade eden bir terimdir. Bu bitkiler yapraklarını, kenarları kuzey ve güneyi, yüzeyleri ise doğu ve batıyı gösterecek şekilde çevirip yönlendirirler. Bu şekilde öğle güneşi yaprağın yanlnız dar bir kısmına gelir. Buna karşılık daha az şiddette olan akşam ve sabah güneşi ise bütün yaprak yüzeyine çarpacak şekilde yönlenirler, dolayısı ile ışıktan fotosentez için en yüksek derecede yararlanabilecek bir pozisyon yaratılmış olur. ( Kompasspflanzen/compass plants )

- Z -

Zakkum: Nerium oleander L. (Apocynaceae) 6 metreye kadar yükselebilen, kışın yaprak dökmeyen, pembe veya kırmızı çiçekli bir bitkidir. Dere yatakları ve yol kenarlarında yetişir. Zehirli bir bitkidir. Ağı çalışı, ağı çiçeği, ağı dalı, ağu, avu, ayan, fattak, kan ağ, zekkum da denir.

Zararlılar: İnsanlara, evcil hayvanlara, kültür bitkilerine ve bunların ekonomisine zarar veren bütün bitkisel ve hayvansal canlı varlıklar. Özellikle: zararlı böcekler, iplik solucanları, kemirici hayvanlar, parazitler, mantarlar bu gruba girer.

Zerdali: Armeniaca vulgaris Lam. (Rosaceae) 15 metre kadar yükselebilen, beyaz veya pembe çiçekli bir ağaçtır. Meyveleri yenir. Aşılı ağaçların meyvesine Kayısı veya zerdali aşması denir. Eski Türkler bu türe sarı erik adını veriyorlardı. Bu ad bu gün de Kırşehir ve Erzincan dolaylarında kullanılmaktadır. Acı kayısı, fış fış, zerdali de denir.

Zonlara ayırma: Aralarında çoğunlukla derece farkı ve basamaklaşma bulunan bir veya bir çok yetişme ortamı faktörlerine göre, geniş alanlarda veya yoğun olarak küçük alanlarda ekolojik bakımdan yapılan mekân ayırımıdır. Yamaç ve yetişme ortamları, taban suyun etkisindeki alçak bölgeler, göllerin gittikçe küçülerek, karalar haline döndüğü yerler, büyük alanlarda iklim bakımından benzer enlem derecelerini kaplayan makro iklim kuşakları.

Zulfa Otu: Hyssopus officinalis L supsp. Angustifolius (Bieb.) Arcangeli (Labiatae) . 20-40 cm. Yükseklikte, tüylü, çok yıllık, mavimsi çiçekli bir bitki. Yaprakları, nane gibi çorbalara koku ve tat vermek için kullanılır. (Gümüşhane, Erzurum)