Hakkari - 3

PERSLER DÖNEMİ

Prensliğinin merkezi Passaragd'da kırallığını ilan eden II.Kiros ,kısa sürede güçlü bir devlet örgütü kurdu ve orduyu disipline soktu. Keyaksares döneminde Med toprakları içinde yer alan bütün güney batı İran'ı Doğu ve ön Asya'yı sınırlarına kattı. Daha sonra da Lidya krallığı üzerine yürüdü, Kral Korides'i yenerek (IÖ 546) verimli Ege topraklarını, gelişmiş ticaret ve üretim olanaklarıyla Persler'e açtı. Libya ekonomisini ayakta tutan köleciğe son veren Persler böylece, Libya topraklarındaki toplumsal yaşam yeni ve değişik bir boyu kattılar. Bütün bu olup bitenler sırasında İran ticaret yolunun üzerinde bulunan Hakkari yöresi büyük bir önem kazanmıştı. Ancak, ticaretin gerçek anlamıyla gelişmesi ve bütünüyle Pers denetimine alınabilinmesi için , Babil krallığının elinde bulunan Kuzey İran topraklarının da ele geçirilmesi gerekiyordu. Bu nedenle, II. Kiros Lidya topraklarındaki sorunları çözdükten sonra güneydoğuya yöneldi ve Babil topraklarına girdi . Bu sırada Babil Nabukudur-Usur'un ölümüyle başlayan siyasal çalkantılar içindeydi . Barışsever bir siyaset izleyen Kral NabuNaid, Kiros ' un saldırısına karşı koymadı ve Babil toprakları, İ.Ö. 539 'da Perslerin egemenliği altına girdi . Persler ele geçirdiği toprakları özellikle Kral Dsteios zamanında bakımından yeniden düzenlediler . Bu düzenlemede Hakkari yöresi büyük Babil -Asur Satrablı'na bağlı Athura Satraplı içinde yer alıyordu . Yunan tarihçisi Herodotcs , dokuzuncu Pers satraplığı diye andığı Babil-Asur Satraplığı'nın imparatoru her yıl 1.000 gümüş talan vergi ödediğini ve hadım ağası olarak yetiştirilmek üzere , saraya 500 genç gönderdiğini yazmaktadır . Kültür , ekonomik düzey ve nüfusça kendilerinden kat kat üstün devletlerin topraklarına el koyan Persler, buralardaki köleci, üretim biçimini büyük ölçüde değiştirdiler. Köle sahiplerinin elindeki topraklarını kullanımı hakkında Pers soylularına verdiler. Böylece, eski toprak sahiplerine,eski köleler, çalıştıkları topraklardan elde ettikleri ürünün bir bölümünü Pers soylularına aktaran bağımlı köylüler durumuna geldiler. Başka bir değişle köleci üretimdeki emek-rantın yerini ürün-rant aldı. Bu yapı içerisinde, toprakta çalışanlar, kölelik ile serflik arası bir konumdaydı. Soylular, "Yararlanmak üzere ve ödünç olarak" kendilerine verilen bu topraklarda elde edilen ürünün bir bölümünü imparatora aktarıyorlar, ayrıca savaşta orduya katılmak üzere, asker besliyorlardı. Persler'de kölecilik Batı Avrupa'ya göre çok daha önce ortadan kalktığı halde klasik feodalizm adı verilen yapı yeterince gelişmedi ve bu durum sonraki yy'larda da sürüp gitti.Pers İmparatorluluğu'nun egemenliği döneminde, Hakkari'ye ilişkin önemli bir gelişme oldu. İÖ400'lerde, Kiros adlı bir Pers prensi, kardeşi İmparator II.Artakserkses'e (Artahşatra) başkaldırdı. Ücretli Yunan askerleri ve Anadolu'nun yerli halklarından devşirdiği birliklerle Gavgamela (Erbil) önlerine gelen Kiros burada Artakserkses'e yenildi ve geri çekilmek zorunda kaldı.Yunan tarihçisi Ksenafon ,"on binler" adını erdiği bu yenik ordunun, kuzeye doğru geri çekilirken Zap Suyu'ndan da geçtiğini yazmaktadır.
İSKENDER VE ATROPATEN PRENSLİĞİ DÖNEMİ

Pers imparatorluğunun iki yüzyıl kadar süren egemenliği, Büyük İskender'in Anadolu'ya çıkışıyla sona erdi.Pers orduları IÖ 332 ve 331'de İskender'e iki kez yenildi.Bu gün Irak sınırları içinde kalan Gayzamela'daki (Erbil) son yenilgiyle,Pers imparatorluğu çöktü.İskender Urmiye Gölü ile Hakkari arasındaki bölgenin satrabı Atropates'i kendisine bağladı. Hakkari yöresi de,daha sonraları Satrap Atropates'in adıyla bağlantılı olarak Atropaten Prensliği diye anılır oldu.
SELÖKİDLER DÖNEMİ

İskender'in bütün Anadolu'da olduğu gibi,Doğu Anadolu yöresindeki egemenliği de kısa sürdü.O ölünce komutanlarından Selevkos ,yine İskender'in komutanlarından Antigonos ve oğlu Demetrios'u Gazze önlerinde yenerek yöreye egemen oldu(Ö 312 ) ve Ortadoğu'da güçlü bir krallık kurdu.Antigonos'un oğlu Demetrios'u,eski frigya topraklarında ikinci kez yendikten sonra ,Batı Anadolu topraklarına da egemen olarak İskender'in ele geçirdiği tüm topraklar Selökid Devleti'ne kattı.
Selökidler,İskender döneminin geniş toprakları ile birlikte , buralarda sürüp giden ayaklanmaları da devraldılar.Elam,Sümer,Akad uygarlıklarının kalıntıları yanında ,Urartu,Asur,Babil ve Ahameniş kültürlerini de kucaklayan bu büyük devletin uygarlı bütünlükten yoksundu. Selökidler böyle bir uygarlık yaratma çabasında da olmadılar.Asur kralı Sargon'un Yukarı Mezopotamya 'daki saraylarında oturuyor,Pers Kralının Firdevs (Cennet) adını verdikleri ,koruluk,çiçeklik,ve havuzlarla süslü ,Hagmatana (Ekbatan) Kenti'nin ortasındaki süslü bahçelerle övünüyor ,Babil'deki Baal-Marduk Tapınağı'nın hala ayakta duran kalıntılarını kendilerine mal ediyor, ancak bütün bunların üstüne herhangi bir katkıda bulunmuyorlardı. Bunca Doğu uygarlığı ,bir de batının Helen kültürüyle karışınca , Selökidler'in kültürel yapısı daha da karmaşık bir özellik kazanıyordu.
Hakkari yöresindeki topluluklar İ.Ö 200'lerde Atropaten Krallığı'na bağlı olarak yaşıyor ve Selökidler'in egemenliğini tanıyorlardı.Yöre o dönemde,gerek Partlar'ın gerekse Ermeni-Pers akraba prenslerinin ilgi alanıydı.Nitekim,İ.Ö 190'daPart kralı I.Mitridat Hakkari'nin doğu sınırlarına dek yaklaşmış ve bölgeye Bagasis adında bir satrap atamıştır.
Selökid egemenliğinin kurulmasından yüzyıl kadar sonra Roma imparatorluğu Anadolu topraklarını ele geçirmeye yönelince yörede büyük bir siyasal kargaşa baş gösterdi.Selökid Kralı Büyük Antiokos,Manisa'da Romalılara yenilince(İ.Ö 189) bu durumdan yararlanan doğunun bütün prenslikleri özerkliklerini ilan ettiler. Araks bölgesi satrabı Artaksias ile Fırat(Sofen) bölgesi satrabı Zariadres(Zareh) Romalıların desteğiyle bağımsızlıklarını kazandılar.Ancak yaklaşık bir yüzyıl sonra ,Part Kralı II.Mitridat İran'daki İskitler'i yendikten sonra ,kuzey komşusu Araks devleti üzerine de yürüdü. Kral Artavasd ' da yenildiyse de Araks Devleti'ni yakamadı ve kralın oğlunu Tigran ' ı rehin alarak Artavasd'ı barışa zorladı . Part Kallığı, bu yenilgiden sonra , Osro(Uria ) yöresinde Gordia (Güney Hakkari) ve Atropaten (Doğu Hakkari) yörelerine benzer olan topraklardaki bütün prenslikleri kendisine bağladı.
Selökidler ise , İ.Ö 1.yy başlarında , bir yandan Partlar'la , öte yandan da Artavasd'in oğlu Tigranhın kurduğu Arakas Krallığı ile savaşmak zorunda kaldılar ve ard arda yaptıkları çatışmalardan yıpranarak , Suriye ve Akdeniz kıyılarına çekildiler . Böylece , bölgedeki Helenizm silinmiş oldu . Bu devletin farklı topluklar içinde barınmasının beklenen bir sonucuydu . Böylece Helen kültürü , yerini Doğu'da Part kültürüne bıraktı . Ancak, Hâkkari Part egemenliği de kısa sürdü . Eski düşmanları İskitler 'le yeniden karşı karşıya gelen Partlar, güçlerini yitirerek Arakas Devleti karşısında da yenilgiye uğrayınca , yörede egemenlik kuran bu devletin kralı Tigran oldu.